Lễ hội truyền thống Đền Trần - Tinh hoa di sản văn hóa nguồn cội

“Tháng Tám giỗ Cha, tháng Ba giỗ Mẹ” là câu ca dân gian từ lâu đã in sâu vào tâm thức của người Việt nói về hai trong số các lễ hội truyền thống lớn tại Nam Định. Đó là lễ hội tưởng nhớ “Cha” (Đức Thánh Trần) và “Mẹ” (Thánh Mẫu Liễu Hạnh). Hàng năm, cứ vào tháng 8 âm lịch, hàng nghìn du khách lại nô nức về với vùng đất Thiên Trường xưa để trẩy hội Đền Trần.

Rước kiệu trong lễ hội truyền thống Đền Trần.

Cuộc đời và sự nghiệp của Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo gắn liền với 3 lần kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông thế kỷ XIII. Với tri thức quân sự uyên bác và tư tưởng đoàn kết giai cấp, dân tộc tiến bộ, Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn đã đưa khoa học và nghệ thuật quân sự nước Đại Việt thời Trần đạt tới đỉnh cao về “võ công, văn trị”, lập nên những chiến công hiển hách trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. “Sinh vi tướng, tử vi thần” (sinh thời làm tướng giúp dân, giúp nước; mất đi hóa thần giúp nước, giúp dân). Sau khi mất, Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn được nhân dân suy tôn là Đức Thánh Trần, lập đền thờ phụng, tri ân công đức. 

Khu di tích Đền Trần, phường Lộc Vượng (thành phố Nam Định) gồm: Đền Thiên Trường, Đền Cố Trạch, Đền Trùng Hoa. Trong đó, Đền Thiên Trường (Đền Thượng) là nơi thờ tiên tổ họ Trần, 14 vị vua và các đế hậu, đế phi triều Trần; Đền Cố Trạch (Đền Hạ) là nơi thờ Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn; Đền Trùng Hoa là nơi thờ tượng 14 vị vua nhà Trần. Cả 3 ngôi đền cùng với Chùa Phổ Minh (Chùa Tháp) - nơi thờ Đức Vua, Phật Hoàng Trần Nhân Tông tạo nên một tổng thể công trình tôn giáo, tín ngưỡng độc đáo, đặc sắc về nghệ thuật kiến trúc, mang đậm giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc. Năm 2012, Khu di tích lịch sử - văn hóa Đền Trần - Chùa Phổ Minh đã được Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định công nhận xếp hạng Di tích cấp quốc gia đặc biệt.

Lễ hội truyền thống Đền Trần, phường Lộc Vượng (thành phố Nam Định) có từ thời Nguyễn, đời Vua Thành Thái 7 (1895), sau khi Đền Cố Trạch được phục dựng trên nền nhà cũ của Hưng Đạo Đại Vương. Lệ cũ của làng Tức Mặc quy định, hàng năm, kỳ lễ tổ chức từ ngày 19 đến 21-8 âm lịch. Vào ngày 19-8 âm lịch, một số làng lân cận có đền thờ Đức Thánh Trần như: Hữu Bị, Đệ Nhất (Mỹ Lộc), Nam Mỹ (thành phố Nam Định) rước kiệu về Đền Cố Trạch để làm lễ. Ngày 20-8 âm lịch (chính kỵ Đức Thánh Trần), các làng Hậu Bồi, Phương Bông - nơi có đền thờ Thượng tướng Thái  sư Trần Quang Khải và làng Đệ Tứ - nơi có đền thờ Chiêu Văn Đại Vương Trần Nhật Duật rước kiệu về Đền Cố Trạch tiếp tục làm lễ. Ngày 21-8 âm lịch, dân làng tổ chức lễ tạ kết thúc kỳ lễ hội. Trước kia, lễ hội truyền thống Đền Trần vào các năm chẵn thường được tổ chức to hơn năm lẻ do cộng đồng dân cư làng Tức Mặc - những người trực tiếp gìn giữ, bảo tồn và tổ chức các nghi lễ truyền thống. 

Biểu diễn múa rối nước trong lễ hội truyền thống Đền Trần.

Mặc dù trải qua nhiều thăng trầm, có lúc bị gián đoạn do chiến tranh, nhưng đến nay, lễ hội truyền thống Đền Trần vẫn được dân làng Tức Mặc gìn giữ và trao truyền qua nhiều thế hệ đầy đủ các lễ nghi nghiêm cẩn theo luật tục xưa. Cùng với thời gian, lễ hội ngày càng lan tỏa, phát triển thu hút đông đảo du khách thập phương tìm về. Với những giá trị về lịch sử, văn hóa, tín ngưỡng, lễ hội gắn với khu di tích Đền Trần (bao gồm: lễ hội Khai ấn Đền Trần đêm 14 tháng Giêng và lễ hội truyền thống Đền Trần tháng 8 âm lịch) là một trong 8 lễ hội dân gian truyền thống của tỉnh đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Lễ hội truyền thống Đền Trần ngày nay với các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng chủ yếu diễn ra từ ngày 15 đến 20-8 âm lịch. Phần nghi lễ theo tín ngưỡng gồm: rước kiệu, dâng hương, tế lễ. Vào ngày chính hội - ngày kỵ Đức Thánh Trần (20-8 âm lịch), dân làng Tức Mặc tổ chức rước kiệu. Đoàn rước được tổ chức trang trọng gồm: đội cờ, đội nghi trượng, dàn bát âm, kiệu Phật đình, kiệu quan sứ giả, kiệu bát cống, kiệu võng, đội tế nam quan, tế nữ quan và đông đảo dân làng, từ các cụ cao tuổi đến nam thanh, nữ tú và trẻ em. Cùng đi theo đoàn rước còn có các đội múa lân, sư, rồng làm cho ngày hội thêm tưng bừng, náo nhiệt. Lễ rước xuất phát từ Đình làng Tức Mặc. Điểm dừng chân đầu tiên của đoàn rước là Chùa Phổ Minh. Sau khi dừng kiệu trước chùa, các cụ cao tuổi vào thắp hương bái yết Đức Vua - Phật Hoàng Trần Nhân Tông rồi rước kiệu sang Đền Trần dâng hương. Lễ dâng hương tưởng nhớ anh linh các vua Trần, Đức Thánh Trần được tổ chức tại sân Đền Thiên Trường, văn tế nêu bật ý nghĩa lịch sử dân tộc với những chiến công lẫy lừng của quân dân, vua tôi nhà Trần và công lao to lớn của Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn. Sau hồi chiêng, trống vang lên rộn rã, 14 thiếu nữ dâng 14 mâm hoa lên ban thờ các vua Trần. Các cụ bô lão vận trang phục tế thay mặt dân làng vào dâng hương. Đoàn đại biểu dâng hương thơm kính lễ các vị vua và liệt tổ, liệt tông nhà Trần. Sau lễ dâng hương tại Đền Thiên Trường, đoàn rước lễ tiếp tục sang Đền Cố Trạch và Đền Trùng Hoa để dâng hương. Tiếp đó, các nghi thức tế nam quan, tế nữ quan được tổ chức tại Đền Cố Trạch. 

Trong lễ hội truyền thống Đền Trần, ngoài phần lễ còn có phần hội sôi động với nhiều sinh hoạt văn hoá, văn nghệ, trò chơi dân gian truyền thống được tổ chức cho nhân dân địa phương và du khách thập phương về hành lễ thưởng thức. Trong đó, đấu vật là môn thể thao mang tinh thần thượng võ của dân tộc với mục đích rèn luyện sức khỏe, ý chí, tinh thần chiến đấu của dân tộc Việt. Cờ bỏi là trò chơi dân gian vừa mang tính giải trí, vừa mang tính trí tu. Trong các hoạt động hội, cuộc thi chọi gà cũng rất hấp dẫn, với giá trị nguyên bản là thú tiêu khiển tao nhã, mang ý nghĩa khuyến khích việc chăn nuôi của nhà nông xưa...

Chọi gà - Nét đẹp văn hóa dân gian trong lễ hội truyền thống Đền Trần.

Hơn 10 năm qua, từ khi thực hiện Đề án đổi mới công tác tổ chức lễ hội Đền Trần, cùng với việc hạ tầng giao thông, các công trình được đầu tư nâng cấp, cải tạo; không gian lễ hội không chỉ bó hẹp trong phạm vi Khu di tích Đền Trần - Chùa Phổ Minh mà lan toả sang các khu vực di tích nằm trong Hành cung Thiên Trường xưa như các xã: Mỹ Trung, Mỹ Phúc (Mỹ Lộc), phường Lộc Hạ (thành phố Nam Định), nơi có các di tích thờ Đức thánh Trần và các tướng lĩnh nhà Trần. Hành hương về nguồn cội để tham dự lễ hội truyền thống Đền Trần tháng 8 âm lịch, mỗi người đều thành tâm ước nguyện, mong muốn những điều tốt lành và bình an trong cuộc sống. Khách về dự lễ hội truyền thống Đền Trần không chỉ được thành tâm kính lễ vị Anh hùng dân tộc mà còn có dịp tìm hiểu về lịch sử truyền thống Vương triều Trần, đặc biệt là Hành cung Thiên Trường xưa, có vị thế như kinh đô thứ 2 của quốc gia Đại Việt (sau Kinh thành Thăng Long) thế kỷ XIII-XIV với các cung điện Trùng Quang, Trùng Hoa, những điền trang, thái ấp của các vương tôn quý tộc nhà Trần. Đồng thời, tìm hiểu về cách trị quốc, an dân, những tư tưởng chính trị, quân sự đặc sắc của nhà Trần, các chính sách quan trọng về đào tạo, trọng dụng nhân tài, trọng nông, công cuộc khai hoang, lấn biển, lập ấp...

Theo kế hoạch, lễ hội truyền thống Đền Trần tháng 8 năm Quý Mão 2023 tổ chức từ ngày 15-9 đến 14-10 (tức từ mồng 1 đến ngày 30-8 âm lịch). Chương trình lễ hội gồm: phần lễ, phần hội. Các nghi lễ được tổ chức trang trọng vào sáng ngày 4-10-2023 (tức ngày 20-8 âm lịch) tại Đền Thiên Trường, Đền Cố Trạch, Đền Trùng Hoa, Chùa Phổ Minh; lễ dâng hương tưởng niệm anh linh các vua Trần và Đức Thánh Trần tổ chức tại sân hành lễ Đền Thiên Trường. Các hoạt động phần hội gồm: múa lân, sư, rồng; biểu diễn võ thuật; thi đấu vật; chơi cờ bỏi; thi chọi gà; múa rối nước; kéo co; biểu diễn trống hội, hát chèo, hát văn, hát chầu văn, ca trù... Nét mới trong lễ hội truyền thống Đền Trần năm nay là Ban tổ chức lễ hội đã phối hợp với các đơn vị nghệ thuật trong và ngoài tỉnh tổ chức các chương trình biểu diễn nghệ thuật đặc sắc. Vào các buổi tối từ ngày 15 đến 20-8 âm lịch tại sân trước cổng Đền Trần sẽ diễn ra các chương trình nghệ thuật do Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh, Đoàn ca múa nhạc Tổng cục Chính trị, Đoàn nghệ thuật dân gian Việt Nam, Đoàn nghệ thuật dân gian truyền thống Đông Đô, Trung tâm Nghệ thuật Sao Thủ đô, câu lạc bộ hát văn và hát chầu văn Thiên Trường, đội văn nghệ quần chúng phường Lộc Vượng biểu diễn.

Lễ hội truyền thống Đền Trần tháng 8 âm lịch là một trong những lễ hội mùa thu lớn mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, thể hiện lòng tri ân của nhân dân đối với những vị vua anh minh, những vị tướng tài ba, anh hùng dân tộc có công với dân, với nước. Thông qua lễ hội khơi dậy niềm tự hào về hào khí Đông A của quân dân Đại Việt từng 3 lần đại thắng quân Nguyên - Mông xâm lược. Những bài học về tinh thần đoàn kết, về kế sách chống giặc ngoại xâm, giữ nước “từ xa, từ sớm” của quân dân nhà Trần đến nay vẫn còn nguyên giá trị phát huy trong việc bảo vệ toàn vẹn chủ quyền  thiêng liêng của dân tộc. Đó là tư tưởng “Vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức”, “Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc mới là thượng sách giữ nước”./.

Bài và ảnh: Khánh Dũng