Đền Đá còn gọi là đình Đá thuộc thôn Nam Hà, xã Tân Thịnh, huyện Nam Trực. Từ thành phố Nam Định đến đền Đá có thể bằng nhiều đường khác nhau. Theo đường 21 cách thành phố Nam Định 9 km rồi rẽ trái lên đê sông Hồng đi chừng hơn 3 km là tới di tích. Cũng có thể đi theo đường thủy sông Hồng từ Nam Định đến cống A (bến phà thôn Dương A) chừng 8 km rồi lên bờ tiếp tục theo đường xã 2 km nữa là tới đền Đá.
Đền Đá thôn Nam Hà là di tích thờ ba anh em họ Vũ là những vị tướng thời Hùng Vương, trong đó người em út là Vũ Uy được tôn làm thành hoàng làng. Ngoài ra còn có bài vị thờ hai người anh của ngài là Chính Ngọ và Gia Sửu.
Theo cuốn Kim Âu ngọc phả được viết năm Hồng Phúc thứ nhất (1572), hiện còn lưu giữ tại đền thì vùng đất Kim Âu xưa kia, nay là các thôn Nam Hà, Võ Lao Thượng, Võ Lao Hạ thuộc xã Tân Thịnh. Vào thời Hùng Vương thứ 18 ở vùng ái Châu (Hoằng Hóa, Thanh Hóa) có ông Vũ Công tiếp nối nghề làm thuốc và dạy học của tổ tiên nhưng gia cảnh vẫn còn nghèo nàn khiến ông lo nghĩ và quyết tâm đi tìm vùng đất mới để sinh cơ lập nghiệp. Từ Thanh Hóa ra đi một ngày đường đã thấm mệt ông vào nghỉ lại ở một ngôi chùa cổ bên đường. Đêm ấy ông nằm mơ có người mách bảo ông dừng lại ở vùng đất lành tốt đẹp... Sáng dậy ông tiếp tục lên đường đi tới vùng đất đúng như giấc mơ đêm trước, đó chính là vùng đất Kim Âu. Được nhân dân nhiệt tình chào đón, ông vui mừng ở lại dựng nhà và mở trường dạy học. Thời gian sau Vũ Công được dân làng vun đắp lấy người con gái họ Hoàng tên gọi là Loan. Ít lâu sau bà Loan sinh ra một bọc hai người con trai. Người anh đặt tên là Gia Sửu, người em đặt tên là Chính Ngọ. Năm sau bà Loan đột ngột qua đời, Vũ Công lại phải kết duyên với bà Trần Thị Thịnh để lấy người nuôi dạy hai con. Vài năm sau bà Thịnh sinh ra cho ông một bé trai tuấn tú nhưng lạ thay trên trán cậu bé có chữ Vũ Uy và sau lưng có hàng vảy cá. Vũ Công liền đặt tên cho con là Vũ Uy.
 |
| Đền Đá còn gọi là đình Đá thuộc thôn Nam Hà, xã Tân Thịnh, huyện Nam Trực. |
Lớn lên Vũ Uy cùng hai anh theo thầy học đạo. Ba ông đều rất thông minh lại am hiểu thiên văn, địa lý và giỏi võ nghệ. Khi cha mẹ qua đời cả ba ông cùng tìm về kinh đô Văn Lang giúp vua Hùng cai quản bờ cõi trong gần 20 năm. Ba ông đã đóng góp nhiều công sức của mình trong cuộc chiến đấu với quân Thục. Khi Hùng Vương nhường ngôi cho Thục Phán, vì không thuần phục chủ mới nên cả ba ông đã tìm về đất Kim Âu chia xã làm ba thôn và mỗi người cai quản một thôn, rồi giúp nhân dân phát triển nông tang, ngành nghề và tiếp tục mở trường dạy học cho con em nhân dân trong vùng. Ghi nhớ công lao đó nên sau khi các ông qua đời dân làng lập đền thờ tưởng niệm.
Ngoài việc thờ ba vị tướng thời kỳ Hùng Vương, đền Đá còn thờ 12 vị tổ (thập nhị gia tiên tổ) của 12 họ sớm về đây lập làng. Đền còn phối thờ hai vị đại khoa họ Hoàng và họ Lưu để nhân dân địa phương ghi nhớ truyền thống hiếu học của mình, khích lệ con cháu phát huy niềm tự hào đó.
Đền Đá xã Tân Thịnh là một công trình kiến trúc lớn tọa lạc trên khu đất cao, với diện tích 2 mẫu (bắc bộ) ở giữa cánh đồng xa làng xóm. Xung quanh có nhiều cây lưu niên hòa nhập với kiến trúc công trình thành một tổng thể hoàn chỉnh. Qua nhiều lần tu sửa, tôn tạo công trình hiện nay còn 4 tòa chính và một dãy giải vũ về phía bắc.
Tòa bái đường 5 gian được tôn tạo cách đây hơn 60 năm, kiến trúc hoàn toàn bằng đá, nhưng vẫn giữ được phong cách cổ truyền của dân tộc. Lan can bái đường chạm 3 con rồng to khỏe, râu, tóc, uy nghi, uyển chuyển theo tư thế chầu vào ba chữ Hán trong ba vòng tròn làm tăng thêm sự tôn nghiêm cho di tích. Các cây cột của bái đường đặt trên trụ quả bồng có hoa văn đẹp. Tám cột đá là 8 bức phù điêu, chạm nổi những con rồng trong tư thế bay lên giữa những đám mây mềm mại. Mỗi gian của bái đường đều có bộ cửa võng bằng đá nguyên khối. Mỗi bộ cửa võng liền không những tạo nên sự liên kết giữa các cột mà còn là bức phù điêu chạm khắc rất công phu với các hình tượng mặt hổ phù oai nghiêm, hàng triện tàu lá giắt hòa nhập cùng với các đề tài: long thăng, long cuốn thúy. Phía trên của cửa võng cũng trang trí nhiều đề tài phong phú như cánh sen, bầu rượu, túi thơ, phượng hàm thư và các hoa lá rất sinh động.
Bên trong bái đường là hai tòa đệ nhị và đệ tam. Tòa đệ tam gồm 5 gian, được tu sửa năm 1877. Tòa đệ nhị cũng có 5 gian, được trùng tu vào đời vua Thành Thái năm thứ 4 (1892). Hiện nay tại tòa đệ nhị vẫn giữ được nhiều dáng vẻ kiến trúc cổ truyền, nổi bật là bộ cánh cửa gỗ lim được chạm nổi họa tiết lưỡng long chầu ở hai cánh cửa giữa và long chầu ở hai cánh hai bên. Con rồng ở đây được chạm nổi, thân hình mập mạp, khỏe mạnh, bờm và móng sắc đuôi mềm mại hòa nhập với những hoa lá và mây tản mang phong cách thời Hậu Lê (thế kỷ XVII - XVIII). Đây là di vật rất có giá trị của di tích.
Liền với chính tẩm còn có thiêu hương làm theo kiểu 3 tầng với bộ mái cong, đao guột. Các tầng được trang trí công phu, đẹp mắt, hấp dẫn với họa tiết đắp nổi theo các đề tài ngũ phúc, lưỡng long hý cầu... Ngoài ra đền Đá còn giữ được khá nhiều đồ thờ tự như: sập thờ, kiệu long đình, bát cống rất đẹp và có giá trị.
Lễ hội đền Đá được tổ chức vào ngày 3 tháng 3 âm lịch hàng năm với nhiều cuộc thi như: làm oản, làm bánh để tế thánh, thi làm cỗ, chọn cau lễ... và nhiều trò vui như múa gậy, múa rồng, trò kéo cõi (kéo dây), đấu vật, đấu roi... phản ánh tinh thần thượng võ của dân tộc và cũng là hình thức rèn luyện sức khỏe để phát triển sản xuất xây dựng quê hương.
Đền Đá được Bộ Văn hóa - Thông tin công nhận là Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật.
Theo: Di tích lịch sử - Văn hóa tỉnh Nam Định
