Giải pháp khôi phục và phát triển nghề dâu tằm tơ

Nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt vải truyền thống của tỉnh có tuổi đời hàng trăm năm. Lúc phát triển cực thịnh, hàng trăm ha dâu được trồng trên vùng bãi ven sông Đào, sông Ninh Cơ ở các huyện Nam Trực, Hải Hậu, Xuân Trường, Trực Ninh; mang lại nguồn thu nhập khá cho nông dân. Tuy nhiên, nghề dâu tằm của tỉnh ngày càng bị thu hẹp và có nguy cơ mai một dù vẫn được đánh giá là ngành nghề có giá trị kinh tế khá. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN và PTNT), các địa phương đang thực hiện nhiều giải pháp để khôi phục nghề truyền thống vừa có giá trị kinh tế cao, vừa giàu bản sắc văn hóa này.

Quay tơ, dệt lụa tại làng nghề Cổ Chất, xã Phương Định (Trực Ninh).

Thăng trầm nghề tằm tơ

Nằm ở hạ lưu nhiều tuyến sông lớn nên Nam Định có nhiều vùng đất bãi phù sa màu mỡ rất hợp với cây dâu. Có lẽ đó là một trong những lí do để nghề trồng dâu, nuôi tằm ở các vùng quê này phát triển từ rất sớm với nhiều làng nghề nổi tiếng như: làng Cổ Chất, xã Phương Định (Trực Ninh); làng Đại An, xã Nam Thắng (Nam Trực); làng Hành Thiện, xã Xuân Hồng (Xuân Trường)… Từ thời Pháp thuộc, kỹ thuật chăn tằm, kéo kén, ươm tơ độc đáo của người thợ Nam Định đã làm ra những tấm lụa thượng hạng trong ngành tơ lụa của Việt Nam; trong đó, làng Cổ Chất được đánh giá là nơi làm nên những loại tơ tằm đẹp nhất. Những ông chủ tư bản Pháp đã đầu tư xây dựng cả nhà máy ươm tơ tại làng để khai thác kỹ năng lao động lành nghề của người dân địa phương và tiềm năng vùng dâu tằm dọc bờ sông Ninh Cơ. Thương nhân các nơi tìm về tận Cổ Chất để thu mua tơ lụa đem bán ở bến Đò Chè, một khu cảng sầm uất của Nam Định trước năm 1945. Theo cuốn Lịch sử Đảng bộ xã Phương Định, năm 1942 ông Phạm Ruân, người làng Cổ Chất đã đem tơ đi dự thi tại phiên đấu xảo mở ở Kinh thành Thăng Long và đoạt được giải cao do Phủ Thủ hiến Bắc Kỳ trao. Nghề trồng dâu, nuôi tằm và ươm tơ, dệt lụa được coi là “một vốn bốn lời”, mang lại nhiều việc làm, thu nhập cho người dân và tạo nên nét văn hóa vùng miền đặc sắc. Lúc cực thịnh (những năm 1980) tơ tằm của Nam Định xuất sang nhiều nước trên thế giới như Ấn Độ, Thái Lan, Trung Quốc... Đến các làng nghề trồng dâu, nuôi tằm, những nong tằm xếp rải san sát từ nhà xuống bếp. Đến kỳ thu hoạch, người dân lại chở kén, tơ lên Nhà máy Dệt lụa Nam Định, hoặc chở sang huyện Vũ Thư (Thái Bình) bán.

Tuy nhiên nghề trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa thủ công cũng gặp những biến động như nhiều nghề truyền thống khác từ khâu sản xuất nguyên liệu đến tiêu thụ sản phẩm khi hội nhập thị trường thế giới cạnh tranh mạnh mẽ cũng như những hạn chế nội tại của nghề ở địa phương như thiếu chủ động về nguyên liệu sản xuất, công nghệ, thiết bị lạc hậu... Mặt khác, biến đổi khí hậu gây tác động không nhỏ đến chất lượng sinh trưởng của cây dâu, con tằm; sự dịch chuyển lao động giữa các ngành nghề và sự manh mún trong tổ chức sản xuất dẫn đến sức chống chịu và khả năng linh hoạt ứng phó của người sản xuất bị hạn chế... Theo số liệu của Sở NN và PTNT, những năm gần đây, ngành dâu tằm tơ trên địa bàn tỉnh đang có xu hướng suy giảm. Giai đoạn từ năm 2018 trở về trước, dâu tằm tơ được trồng và sản xuất trên địa bàn 6 huyện/thành phố; đến năm 2019, 2020 giảm xuống còn 3 huyện; từ 2021 đến nay chỉ còn tập trung tại 2 huyện là Trực Ninh, Xuân Trường. Giai đoạn 2019-2023, diện tích trồng dâu tằm giảm với tốc độ bình quân 2%/năm; theo đó sản lượng kén tằm giảm bình quân 0,2%/năm. Năm 2023, diện tích trồng dâu ước còn 69ha, sản lượng ước đạt 1.449 tấn, sản lượng kén tằm ước đạt 25 tấn; chưa hình thành được liên kết chuỗi trong sản xuất ngành dâu tằm tơ. Trên địa bàn tỉnh không có doanh nghiệp lớn làm đầu mối tạo liên kết theo chuỗi giá trị sản xuất gắn với chế biến và tiêu thụ sản phẩm lụa tơ tằm, dẫn đến các cơ sở trồng dâu nuôi tằm trên địa bàn tỉnh ngày càng giảm.

Giải pháp nào vực lại nghề dâu tằm?

Năm 2022, với thông điệp “tỏa sáng cùng giá trị đích thực”, sản phẩm may mặc từ lụa tơ tằm Silk Chất của Hợp tác xã Lụa Cổ Chất, xã Phương Định (Trực Ninh) được công nhận đạt tiêu chuẩn sản phẩm OCOP 4 sao. Silk Chất là sản phẩm may mặc mà trọn vẹn quy trình từ nguyên liệu đến thành phẩm đều được sản xuất theo phương thức thủ công truyền thống tại làng nghề. Đồng chí Phạm Ngọc Toàn, Phó Chủ tịch UBND xã Phương Định cho biết: Việc xây dựng thành công chứng nhận OCOP cho sản phẩm may mặc từ lụa tơ tằm Silk Chất mang lại thu nhập tốt cho các thành viên hợp tác xã, mở ra hướng khôi phục và phát triển cho nghề truyền thống của địa phương. Sản phẩm hiện tại đang tiêu thụ rộng rãi ở cả trong và ngoài nước. Điều này càng khẳng định giá trị và cơ hội phát triển của nghề dâu, tằm, tơ nổi tiếng của tỉnh. Tuy nhiên việc nỗ lực của UBND xã Phương Định, Hợp tác xã Lụa Cổ Chất và người dân trong xã mới chỉ mang tính chất "nhen nhóm" giữ nghề trong phạm vi làng, xã. Việc vực lại nghề trồng dâu, nuôi tằm trên diện rộng ở những địa phương từng có nghề phát triển tốt vẫn phải cần những giải pháp căn cơ từ các cơ quan chức năng.

Theo cơ quan chuyên môn, Nam Định có truyền thống và nhiều lợi thế để phát triển trồng dâu, nuôi tằm, ươm tơ, dệt lụa. Nghề trồng dâu, nuôi tằm có nhiều ưu điểm như: mức đầu tư thấp, nhanh có thu nhập và hiệu quả kinh tế cao; công việc phù hợp với lao động ở nhiều lứa tuổi và trình độ. Nguyên liệu nuôi tằm là cây dâu rất hợp trồng ở vùng đất bãi phù sa ven sông. Sản phẩm kén tằm của người dân trong tỉnh sản xuất ra tới đâu hết tới đó, hiện còn chưa đủ đáp ứng yêu cầu về số lượng cho các cơ sở ươm tơ, dệt lụa trên địa bàn tỉnh. Thị trường tiêu thụ sản phẩm tơ tằm trong nước và thế giới đang có xu hướng dần ổn định trở lại do thị hiếu người tiêu dùng phân khúc rõ rệt, cần đến những sản phẩm có nguồn nguyên liệu tự nhiên. Do đó, việc bảo tồn và phát triển nghề dâu tằm tơ đang có nhiều cơ hội phát triển.

Để khôi phục và phát triển ngành dâu tằm tơ của tỉnh theo hướng sản xuất hiệu quả, bền vững, hình thành vùng nguyên liệu dâu tằm ổn định, gắn nghề trồng dâu nuôi tằm, ươm tơ dệt lụa với bảo vệ môi trường và phát huy văn hóa bản địa, Sở NN và PTNT đã tổ chức khảo sát, đánh giá lại thực trạng tình hình trồng dâu, nuôi tằm, việc cung ứng, sử dụng giống tằm và sản xuất dâu tằm tơ. Đồng thời xác định 2 yếu tố căn bản cần tập trung giải quyết đó là đẩy mạnh ứng dụng khoa học kỹ thuật để nâng cao năng suất, chất lượng cây dâu, ươm tơ cũng như việc chăm sóc con tằm và nâng cao thu nhập cho người trồng dâu, nuôi tằm. Do đó, trước mắt Sở tăng cường giải pháp tập huấn, đào tạo kỹ thuật cho người trồng dâu, nuôi tằm; đẩy mạnh hỗ trợ người dân ứng dụng khoa học công nghệ, cải tạo giống dâu, tằm hiện có; kế thừa và phát triển sản xuất các giống dâu, tằm mới có năng suất, chất lượng cao, đảm bảo sản xuất dâu tằm tại các địa phương. Định hướng cho người dân phát triển sản xuất dâu, tằm ứng dụng khoa học đảm bảo truy xuất được nguồn gốc sản phẩm và an toàn, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm, đáp ứng yêu cầu của khách hàng. Đồng thời khuyến khích các doanh nghiệp ươm tơ, dệt lụa tổ chức sản xuất theo chuỗi liên kết từ xây dựng vùng nguyên liệu, chịu trách nhiệm cung ứng giống và các nguyên vật liệu phục vụ sản xuất, đến thu mua sản phẩm của người nuôi tằm.

Bên cạnh đó Sở NN và PTNN cũng tham mưu cho UBND tỉnh kiến nghị các bộ, ngành Trung ương có chính sách hỗ trợ, khuyến khích khôi phục ngành dâu tằm tơ. Xây dựng hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật cho các sản phẩm dâu tằm, giám sát chặt chẽ hệ thống quản lý chất lượng sản phẩm. Chuyển giao cho địa phương các công nghệ: lai tạo các giống dâu, tằm cao sản thế hệ mới; kỹ thuật canh tác dâu tằm theo hướng năng suất cao; công nghệ nuôi tằm trong điều kiện điều hòa nhiệt độ, nuôi tằm trên giá phẳng để phù hợp với điều kiện thời tiết khí hậu luôn biến động của nước ta; kỹ thuật chế biến tơ lụa và các sản phẩm có giá trị gia tăng cao./.

Bài và ảnh: Nguyễn Hương