Gìn giữ nghệ thuật cà kheo 

Khởi nguồn từ công cụ mưu sinh của ngư dân, qua thời gian, đi cà kheo dần được nâng tầm thành một loại hình biểu diễn dân gian giàu tính nghệ thuật. Tại Nam Định, từ thị trấn Quất Lâm (Giao Thủy), xã Phúc Thắng (Nghĩa Hưng) đến xã Hải Xuân, thị trấn Cồn (Hải Hậu), cà kheo không chỉ là phương tiện lao động mà đã trở thành biểu tượng văn hóa, là niềm tự hào của những vùng quê biển.

Biểu diễn cà kheo tại Ngày hội Văn hóa - Thể thao truyền thống huyện Hải Hậu.

Theo các lão ngư phủ, vào thời điểm chưa có nhiều phương tiện đánh bắt hiện đại, cà kheo được sử dụng như một công cụ thiết yếu giúp ngư dân vươn xa hơn trên các bãi triều rộng lớn. Trên đôi chân cao nối dài bằng tre hoặc gỗ, ngư dân dễ dàng lội nước sâu để kéo vó, thả lưới, bắt cá… Mỗi bước đi đều thể hiện sự khéo léo, tập trung cao độ để giữ thăng bằng. Khi đời sống thay đổi, cà kheo không còn phổ biến trong nghề biển nhưng lại được giữ gìn như một hình thức sinh hoạt văn hóa dân gian độc đáo. Từ những buổi giao lưu, vui chơi sau giờ lao động, người dân bắt đầu kết hợp đi cà kheo với các tiết mục biểu diễn như múa sư tử, đánh trống, đấu vật, múa gậy… Nghệ thuật đi cà kheo từ đó ra đời và nhanh chóng trở thành điểm nhấn đặc sắc trong các lễ hội vùng biển. 

Cà kheo từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong các hoạt động văn hóa lớn của thị trấn Quất Lâm (Giao Thủy). Theo người dân nơi đây, nghệ thuật biểu diễn cà kheo đã xuất hiện từ những năm 1960. Sau thời gian bị gián đoạn, đến năm 2006, một nhóm nghệ nhân đam mê đã phục hồi lại phong trào, lập nên câu lạc bộ đi cà kheo. Năm 2016, UBND thị trấn chính thức thành lập Câu lạc bộ cà kheo tổ dân phố Lâm Thọ. Được tạo điều kiện hoạt động nên câu lạc bộ phát triển ổn định và ngày càng trở lên chuyên nghiệp hơn. Câu lạc bộ hiện có 15 thành viên từ 30 đến 50 tuổi, trong đó nhiều hạt nhân gắn bó từ những ngày đầu thành lập. Các thành viên thường xuyên luyện tập, tích cực sáng tạo tiết mục mới để phục vụ biểu diễn tại nhiều sự kiện trong và ngoài huyện. Các tiết mục tiêu biểu có thể kể đến như múa quạt, múa gậy, múa sư tử, múa võ, đánh trống... Sự điêu luyện và sáng tạo trong biểu diễn đã giúp cà kheo Quất Lâm trở thành “thương hiệu” văn hóa nổi bật của vùng biển Giao Thủy.

Tại xã Phúc Thắng (Nghĩa Hưng), đội cà kheo địa phương quy tụ gần 30 thành viên và nổi bật với phong cách biểu diễn phong phú, hấp dẫn. Cà kheo nơi đây là một phần ký ức gắn liền với tuổi thơ nhiều thế hệ. Trẻ em từ bảy, tám tuổi đã bắt đầu tập đi cà kheo dưới sự hướng dẫn của cha, chú trong gia đình. Các động tác từ cơ bản đến nâng cao như thu chân, nhảy cò, đánh vật, múa sư tử đều được truyền dạy bài bản. Nhờ sự gìn giữ và sáng tạo không ngừng, đội cà kheo Phúc Thắng đã xây dựng nhiều tiết mục đặc sắc như đánh gậy, đấu vật, cất te, quăng chài, thả lưới… Đội từng được mời biểu diễn tại nhiều sự kiện lớn trên cả nước, góp phần quảng bá nghệ thuật truyền thống của tỉnh Nam Định.

Một buổi tập của Đội cà kheo thị trấn Cồn (Hải Hậu).

Một trong những thách thức lớn với nghệ thuật cà kheo hiện nay là việc thiếu hụt thế hệ kế cận. Nhận thức được điều đó, các câu lạc bộ và đội biểu diễn đã chủ động mở các lớp truyền dạy miễn phí cho thanh, thiếu niên tại địa phương. Tại thị trấn Cồn (Hải Hậu), các nghệ nhân cao tuổi tranh thủ dịp hè để hướng dẫn trẻ em trong độ tuổi từ 13 đến 15 làm quen với cà kheo. Các buổi học vừa dạy kỹ năng biểu diễn vừa hướng dẫn các em tự chế tạo đôi cà kheo phù hợp với thể trạng. Qua mỗi câu chuyện, mỗi động tác truyền dạy, các em thêm hiểu và trân trọng giá trị lao động của cha ông. Cùng với các học sinh nam, nhiều em nữ cũng bắt đầu tham gia tập luyện, mang đến sự đa dạng cho bộ môn truyền thống này. Tại xã Hải Xuân (Hải Hậu), phong trào đi cà kheo đang được quan tâm mở rộng đến các trường học. Các nhà trường và địa phương phối hợp tổ chức các buổi sinh hoạt ngoại khóa với nội dung tìm hiểu, tập luyện cà kheo, bước đầu thu hút sự quan tâm của học sinh và phụ huynh, qua đây hình thành đội ngũ kế cận vững chắc cho nghệ thuật cà kheo trong tương lai. 

Những năm qua, nghệ thuật cà kheo hiện diện mạnh mẽ trong đời sống lễ hội của người dân. Trong những sự kiện như ngày hội văn hóa - thể thao ở các địa phương và lễ hội tại các di tích, các đội cà kheo đều góp mặt với những tiết mục biểu diễn đặc sắc. Mỗi bước đi uyển chuyển trên đôi chân cao, mỗi màn múa rồng, múa võ, đánh trống hòa nhịp làn điệu quê hương đều khiến không khí lễ hội trở nên náo nhiệt, tưng bừng. Không chỉ dừng lại ở biểu diễn văn hóa, nghệ thuật cà kheo còn đang từng bước trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng. Du khách đến với vùng biển Nam Định, nhất là vào dịp lễ hội, ngày hội làng, được trải nghiệm, chiêm ngưỡng các tiết mục cà kheo sẽ cảm nhận rõ nét bản sắc văn hóa của người dân bản địa. Một số “tour” du lịch cộng đồng đã lồng ghép hoạt động biểu diễn cà kheo vào hành trình khám phá, giúp người dân địa phương có thêm nguồn thu nhập, đồng thời góp phần giữ gìn di sản văn hóa phi vật thể. Hình ảnh những nghệ sĩ chân trần đi trên đôi cà kheo cao chót vót, trình diễn giữa bãi biển hay sân đình làng là nguồn cảm hứng cho nhiều hoạt động sáng tạo nghệ thuật. Các câu lạc bộ nhiếp ảnh, nhiều nhóm sáng tác văn học, nghệ thuật đã chọn cà kheo là chủ đề để khắc họa vẻ đẹp con người và vùng đất ven biển. Thực tế cho thấy, việc nghệ thuật cà kheo từng bước được lồng ghép vào các hoạt động du lịch đã mở ra hướng phát triển bền vững cho di sản văn hóa địa phương, tạo động lực để các thế hệ kế tiếp tiếp tục giữ gìn, sáng tạo và lan tỏa giá trị tinh thần quý báu mà cha ông đã gây dựng suốt bao đời.

Từ một công cụ mưu sinh giản dị, cà kheo đã vươn mình trở thành bộ môn nghệ thuật mang đậm bản sắc văn hóa dân gian ven biển. Với sự đồng lòng của cộng đồng, chính quyền và các thế hệ nghệ nhân, tin rằng nghệ thuật cà kheo sẽ tiếp tục vững bước, được gìn giữ và lan tỏa mạnh mẽ trong đời sống đương đại.

Bài và ảnh: Viết Dư