[links()]
(Tiếp theo)
Những truyền thống và hoạt động yêu nước ấy đã thắp sáng ý thức người dân lao động và biểu lộ thành hành động cụ thể trong phong trào đấu tranh đòi thả nhà yêu nước Phan Bội Châu và truy điệu nhà ái quốc Phan Châu Trinh vào những năm 1925, 1926.
Năm 1925, cụ Phan Bội Châu bị thực dân Pháp bắt ở Trung Quốc. Chúng đưa cụ về nước và đem ra xử tại phiên toà Hội đồng Đề hình Hà Nội. Tin ấy bay đi khắp cả nước. Ngày 23-11-1925, nhiều thanh niên, trí thức yêu nước Nam Định đã lên Hà Nội để tỏ lòng tôn kính, ái mộ Phan Bội Châu và được tận mắt chứng kiến vụ xét xử. Tại phiên toà, trước Hội đồng xử án và đông đảo đồng bào ngưỡng mộ nhà chí sĩ yêu nước họ Phan, tú tài Nguyễn Khách Doanh (tức Tú Khách, người làng Dầm, Nam Bình, Nam Trực) đã tự nguyện chịu án thay cụ Phan. Hành động nghĩa cử đó đã được nhiều báo đăng tải làm xúc động lòng dân và thôi thúc tinh thần yêu nước trong mọi tầng lớp nhân dân. Tại Nam Định, công nhân, thanh niên, học sinh đã làm đơn, lấy chữ ký gửi toàn quyền Varen đòi thả cụ Phan. Trước sức mạnh đấu tranh của nhân dân cả nước, bọn cầm quyền buộc phải thả cụ Phan, đưa về an trí tại kinh thành Huế.
Trong khi cuộc đấu tranh đòi thả nhà yêu nước Phan Bội Châu thắng lợi còn để lại những dư âm tốt đẹp trong lòng người dân Nam Định, thì cuối tháng 3-1926, tin cụ Phan Châu Trinh từ trần tại Sài Gòn truyền đi cả nước gây sự xúc động lớn trong mọi tầng lớp nhân dân. Lễ truy điệu nhà chí sĩ yêu nước được tổ chức trọng thể ở khắp nơi. Tại Nam Định, một số trí thức tiến bộ như Tú Du, Tú Khắc, cử Bình đứng ra xin phép nhà cầm quyển tổ chức lễ truy điệu cụ Phan nhưng không được chấp thuận. Ngày 11 và 12-3, nhiều trường học trong thành phố mà nòng cốt là trường Thành Chung đã nhất loạt bãi khoá để gây áp lực đấu tranh. Suốt hai ngày, học sinh tỏa về các đường phố, khu lao động vận động nhân dân phối hợp, được đông đảo nhân dân hưởng ứng. Bọn thống trị hoảng sợ bắt khoảng 200 học sinh mà chúng cho là cầm đầu giam tại sở cẩm. Hành động đó càng làm cho quần chúng phẫn nộ, kiên quyết ủng hộ phong trào. Đàn áp không được, bọn thống trị phải nhượng bộ. Lễ truy điệu được tổ chức trọng thể tại nghĩa trang Bắc Tế (Mỹ Trọng, Mỹ Xá, ngoại thành Nam Định). Ngày hôm đó, dòng người nườm nượp đổ về nghĩa trang, nhiều người từ Hà Nam xuống, từ Thái Bình, Ninh Bình sang. Trước bàn thờ trang trọng treo ảnh cụ Phan nổi bật đôi câu đối thấm đượm tinh thần dân tộc:
"Truy điệu Tây Hồ nhật
Hoán tỉnh Quốc dân hồn"
(Ngày truy điệu Tây Hồ
Thức tỉnh hồn dân nước).
Lễ truy điệu được tổ chức một cách trang nghiêm, thành kính đã thể hiện lòng ngưỡng mộ sâu sắc của nhân dân Nam Định đối với nhà yêu nước Phan Châu Trinh, đồng thời thôi thúc lương tâm, trách nhiệm của mỗi con người trước vận mệnh đất nước.
Lo sợ trước ảnh hưởng của phong trào, ngay sau lễ truy điệu, chúng sa thải một số công nhân và đuổi học nhiều học sinh. Riêng trường Thành Chung có 54 học sinh bị đuổi hẳn, 63 học sinh bị đình chỉ có thời hạn. Số còn lại trong 200 học sinh bị bắt đều bị lưu ban hoặc năm thứ tư thì không được dự thi. Số học sinh bị đuổi học đã hăng hái tìm đường cứu nước.
Những sự kiện dồn dập xảy ra trong hai năm 1925- 1926 kể từ sau tiếng bom của Phạm Hồng Thái ở Sa Diện (Quảng Châu, Trung Quốc) đã huy động hầu hết quần chúng ở thành thị vào các sinh hoạt chính trị - mà nổi trội hơn cả là bộ phận quần chúng trí thức tiểu tư sản hăng hái và giàu lòng yêu nước. Đây là dịp thử thách lớn nhất đến với mọi lực lượng chính trị trong xã hội Việt Nam đương thời, tạo ra một hệ quả cũng như những tiền đề quý báu cho bước ngoặt của lịch sử dân tộc sẽ xảy ra vào mùa xuân năm 1930.
Giữa lúc cao trào dân chủ 1925-1926 dâng lên như vậy, một số tùng thư, thư xã như Nam Đồng thư xã (Hà Nội), Quan Hải tùng thư (Huế), và đặc biệt Cường Học thư xã (Sài Gòn) của Trần Huy Liệu đã cho xuất bản nhiều sách đề cao tinh thần dân tộc, tư tưởng yêu nước. Quan Hải tùng thư và báo La Cloche Fêléc (Tiếng chuông rè) đã cho dịch nhiều tác phẩm có khuynh hướng mácxít và in toàn văn Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản do Mác - Ăngghen viết. Nhiều tác phẩm văn học khêu gợi lòng yêu nước được công luận hoan nghênh cũng từ các nhà xuất bản này ra như Chiêu hồn nước của Phạm Tất Đắc, Tiếng cuốc kêu của Việt Quyên. Nhiều tài liệu, thơ văn yêu nước tiến bộ được lưu hành ở thành phố Nam Định và nhiều nơi khác trong tỉnh - trong đó có báo Thần Chung, L'An Nam, Việt Nam hồn và đặc biệt là tờ Le Paria (Người cùng khổ) do đồng chí Nguyễn Ái Quốc xuất bản tại Pháp được bí mật truyền bá về Việt Nam và đưa về Nam Định đã có ảnh hưởng sâu sắc tới nhận thức tư tưởng của nhiều người, nhất là giới trí thức, học sinh, công nhân tiên tiến đã đón nhận những tư tưởng cách mạng mới với tấm lòng tha thiết và ngưỡng mộ và coi đó là nguồn nuôi dưỡng tinh thần yêu nước, thức tỉnh ý thức dân tộc.
(Còn nữa)
