Đền - chùa Thọ Tung, xã Nam Hùng, huyện Nam Trực là hai công trình kiến trúc cổ xây dựng liền kề nhau trong một khuôn viên rộng nằm ở phía tây làng. Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, ngôi đền – chùa vẫn còn nguyên quy mô kiến trúc cổ truyền dân tộc. Đền xây theo kiểu tiền chữ “nhất” hậu chữ “đinh”, bao gồm tiền đường 7 gian, trung đường 5 gian, cung cấm 3 gian. Chùa có tên là “Thiên Bảo tự” xây theo kiểu chữ đinh: tiền đường 5 gian, tam bảo 3 gian. Các cấu kiện kiến trúc của hai công trình đền và chùa đều bằng gỗ lim, đá xanh có chạm khắc phong phú, với đề tài: long, ly, quy, phượng, triện tàu lá giắt, hoa lá cách điệu. Trong đó có một số mảng chạm mang phong cách thời Hậu Lê (thế kỷ XVII-XVIII) góp phần làm tăng thêm giá trị nghệ thuật kiến trúc của khu di tích.
Căn cứ vào nguồn tư liệu cổ như văn bia, thần phả, sắc phong, câu đối, đại tự thì đền – chùa Thọ Tung là chốn linh thiêng là nơi thờ Phật, thờ Thánh, nơi diễn ra các sinh hoạt văn hóa dân gian hội hè truyền thống của nhân dân làng xã từ bao đời nay. Chùa được xây dựng từ thời Trần, đến năm Kỷ Tỵ (1629) đời vua Lê Thần Tông có Thiền sư Bùi Huệ Tộ về tu hành và tôn tạo mở mang cảnh chùa. Đền Thọ Tung xây dựng vào thời Lê là nơi thờ vị Nhân đức phúc thần Phụ quốc công Bùi Ngọc Oánh và Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn.
Như vậy đền – chùa Thọ Tung ngoài thờ Phật còn thờ tới ba vị thánh: Đức Thánh Trần, Đức Thánh Bùi (tướng quân Bùi Ngọc Oánh) và Đức Thánh Tu (Thiền sư Bùi Huệ Tộ). Điều đó thể hiện sâu sắc lòng ngưỡng mộ của bao thế hệ người dân ở làng quê Thọ Tung từ xưa đến nay. Trong cảm quan của mỗi người việc thờ Đức Thánh Trần tại đền Thọ Tung mang một ý nghĩa tín ngưỡng là trừ tà diệt bệnh. Vì theo tương truyền từ xa xưa, nhân dân trong thôn xã không may mắc phải một nạn dịch lớn, không có thuốc nào chữa khỏi nên nhiều người đã bị chết, dân làng cầu cúng rước chân nhang Đức Thánh Trần từ đền Bảo Lộc (xã Mỹ Phúc – huyện Mỹ Lộc) về thờ. Nhờ có sự linh ứng phù hộ của Đức Thánh Trần nên người dân đã khỏi bệnh. Chuyện linh thiêng đó được người dân Thọ Tung tin sùng từ bao đời nay, việc linh thiêng chữa bệnh ứng nghiệm hẳn là một biến thể của niềm tin và kính phục của nhân dân không riêng gì ở Thọ Tung mà còn ở rất nhiều nơi có đền thờ Đức Thánh Trần.
Đền Thọ Tung nơi thờ tướng quân Bùi Ngọc Oánh. Sách Nam Định địa dư chí lược do Khiếu Năng Tĩnh viết năm Tự Đức 32 (1879) cho biết: “Bùi Ngọc Oánh người xã Thọ Tung, huyện Tây Chân vốn quê gốc ở Thanh Hoa ( Thanh Hóa) có công chống giặc Minh được thăng cức Phụ quốc thượng tướng quân, có sắc phong là phúc thần trong xã thờ làm thành hoàng rất thiêng liêng nay còn đền thờ”. Ngày nay tướng quân Bùi Ngọc Oánh không những được thờ tại đền mà còn được thờ tại từ đường của các dòng họ trong làng. Bùi Ngọc Oánh sinh năm 1394, đến năm 1418 ông tìm đến tập hợp dưới cờ nghĩa của Bình Định vương Lê Lợi tại căn cứ Lam Sơn ( huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa) để tham gia chống giặc Minh. Năm 1427 cuộc kháng chiến chống Minh hoàn toàn thắng lợi. Năm 1428 vua Lê Thái Tổ lấy năm này làm năm Đại Định mở ra một thời kỳ thịnh trị của triều đại nhà Lê. Tướng quân Bùi Ngọc Oánh được triều đình tiến cử làm quan tại trấn Kinh Bắc (Bắc Ninh). Nhân dân ở xã Mai ổ, Lam Sơn, Phù Lưu, Bồng Lai thuộc huyện Quế Dương phủ Từ Sơn cũng như quê hương Thọ Tung đều được ông quan tâm giúp đỡ xây dựng và phát triển làng xã. Đúng như câu đối tại đền đã ghi:
“Kháng Minh hộ quốc hùng danh chấn
Khẩn thổ lưu dân nghĩa sự truyền”
(Chống giặc Minh giúp nước tiếng hùng non sông ghi nhớ
Khẩn đất vì dân việc nghĩa làng xóm còn lưu truyền)
Đến năm 1475 vì tuổi cao, sức yếu tướng quân Bùi Ngọc Oánh qua đời ở tuổi 71 để lại niềm thương tiếc cho dân làng, triều đình sắc phong ông là: “Nhân đức phúc thần Phụ quốc công”. Trải qua bao năm tháng, đền – chùa Thọ Tung đã phải làm đi sửa lại nhiều lần nhưng sự thờ tự các vị thần thánh không hề thay đổi. Ngày nay phần mộ của tướng quân và thúc phụ Bùi Ngọc Huy đã được con cháu dòng họ xây cất khang trang tại cồn Kim Kê ở phía đông làng. Đã từ rất lâu trong tâm thức của mỗi người dân địa phương đều coi ông là bậc Thánh. “Đức Thánh Bùi” hiện nay được thờ trang trọng tại tòa cung cấm của đền.
Bên phải đền là chùa Thiên Bảo nơi thờ Phật, thờ Thiền sư Bùi Huệ Tộ. Ông sinh năm 1557, đời vua Lê Anh Tông ở xã Chân Đàm nay là xã Nam Giang, huyện Nam Trực. Thiền sư Bùi Huệ Tộ là tác giả của sách “Kế hư lục” của vua Trần Thái Tông, nội dung giảng về đạo Thiền với mục đích tuyên truyền tư tưởng tích cực của đạo Phật mang tính độc lập của Phật giáo Việt Nam, không bị lệ thuộc vào ý thức hệ phật giáo nước ngoài. Thiền sư Bùi Huệ Tộ là một bậc chân tu, ông đã đứng ra xây dựng nhiều ngôi chùa cổ trong đó có chùa Thiên Bảo. Vì vậy người dân ở đây tôn thờ ông là bậc thánh: Đức Thánh Tu.
Vào ngày 10 tháng giêng năm Tân Tỵ, niên hiệu Dương Hoàm đời vua Lê Thần Tông (1641) khi đã 84 tuổi, Thiền sư Bùi Huệ Tộ cho xếp củi đầu thôn Cổ Tung rồi tự thiêu trước sự chứng kiến của người dân địa phương. Thiền sư đã được triều đình nhà Nguyễn ban tặng bốn đạo sắc phong nội dung ca ngợi công lao của ông đối với quê hương đất nước.
Di tích đền – chùa Thọ Tung là nơi còn bảo lưu được nhiều cổ vật quý hiếm, đó là hệ thống tượng thờ, bia ký, sắc phong, thần phả… Đền – chùa Thọ Tung đã được Bộ Văn hóa – Thông tin công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa.
Theo: Di tích lịch sử - văn hóa tỉnh Nam Định
