Từ thành phố Nam Định đi theo đường lộ 10 tới núi Gôi, rẽ phải 3km là tới khu di tích Phủ Dầy.
Phủ Dầy là tên gọi chung cho các di tích thờ bà chúa Liễu Hạnh thuộc xã Kim Thái huyện Vụ Bản. Đây là quần thể di tích được xây dựng trong khu vực địa lý có nhiều dấu vết văn hóa của cư dân Việt cổ. Cách đó không xa có núi Lê, núi Gôi, với các hang động - nơi cư trú của người thời tiền sử. Với những di vật văn hóa, chứng tỏ sự xuất hiện khá sớm của con người trên mảnh đất này. Điều này, dễ dàng giải thích cho việc bảo lưu những dấu vết văn hóa bản địa, những tín ngưỡng dân gian thuần Việt. Phủ Dầy là một hiện tượng tín ngưỡng dân gian thuần Việt, tồn tại và có sức hấp dẫn khách hành hương hàng vài ba thế kỷ nay.
 |
Khách hành hương đến với Phủ Dầy, trước hết, hãy vượt hàng trăm bậc đá, lên đỉnh núi Tiên Hương, thăm đền Thượng (còn gọi đền Mẫu thượng ngàn). Năm 1857, Tiến sĩ Lê Hi Vĩnh đã viết đôi câu đối:
"Thái Tông Thiệu Bình nguyên niên, Phạm Gia khải thánh
Thế Tông Quang Hưng sơ thế, Thái lĩnh lập từ"
(Đời Thái Tông niên hiệu Thiệu Bình năm đầu (1434), họ Phạm sinh ra bậc thánh.
Đời Thế Tông, niên hiệu Quang Hưng năm đầu (1578), dựng đền ở núi Thái).
Như vậy, núi Tiên Hương còn có tên gọi là núi An Thái.
Phía nam đền Thượng, trên một quả đồi nhỏ có ngôi chùa cổ, ở đó có cây hương đá (khắc bài kinh cúng Phật) từ đầu thế kỷ XVIII và cây tháp 14 tầng, phong cách kiến trúc thời Nguyễn...
Gần núi Tiên Hương còn có đền thờ Thiền sư Không Lộ, nhân dân thường gọi là đình ông Khổng và một số di tích khác có liên quan đến khu di tích Phủ Dầy.
Khu di tích Phủ Dầy từ bao đời nay thu hút khách hành hương trên khắp mọi nẻo đường về đây. Ngoài yếu tố tín ngưỡng, khu di tích này còn có giá trị rất cao về kiến trúc, nghệ thuật thực sự được coi là tài sản văn hóa của dân tộc nói chung và của tỉnh Nam Định nói riêng.
Nguyên xưa kia, hai thôn Vân Cát và Tiên Hương là một. Ngôi phủ thờ "Tam tòa thánh mẫu" ở xã An Thái, huyện Thiên Bản còn đơn sơ, được xây dựng từ thời Lê Cảnh Trị (1663-1671). Sang đầu thời Nguyễn vào năm 1806, Vân Cát, Tiên Hương được tách thành hai thôn và cũng từ đó 2 thôn đều xây phủ thờ riêng bà chúa Liễu Hạnh.
Phủ Tiên Hương được xây dựng từ thời vua Lê Cảnh Trị (1663-1671), nhưng qua nhiều lần tu tạo. Năm 1914, Tổng đốc Nam Định Đoàn Triển về hưng công, nên công trình còn lại đến nay có quy mô bề thế hơn xưa rất nhiều.
Phủ Tiên Hương có 19 tòa với 81 gian lớn nhỏ, mặt phủ quay về phía tây nam nhìn về dãy núi Tiên Hương. Trước phủ có hồ và một sân rộng cùng ba tòa nhà Phương Du dàn hàng ngang hai tầng, tám mái. Phương Du nơi đón khách tới hành hương, có cấu trúc cân đối, các mảng chạm khắc trên các cấu kiện rất hài hòa, thanh thoát, thể hiện hình rồng, hình phượng (hai trong bốn con vật tứ linh). Liền đó là hồ bán nguyệt ghép bằng đá lục lăng, có đường kính 26m, hệ thống lan can bao quanh hồ được xây dựng rất mỹ thuật, hai cầu nước được chạm khắc hình con rồng, với móng vuốt sắc nhọn, tinh xảo.
Phủ Tiên Hương có bốn cung: đệ nhất, đệ nhị, đệ tam, đệ tứ. Cung đệ tứ được tập trung các mảng chạm khắc tinh vi, thể hiện các đề tài: hổ phù, lân hí cầu và rồng phượng, vân ám, các bức cốn, mê nách được chạm khắc theo các chủ đề "ngũ phúc", "tứ linh", "tứ quý".
 |
Ngoài ra những bức cửa võng, những cuốn thư, câu đối, đại tự... của các Tiến sĩ, Đốc học bái tiến cũng có ít nhiều giá trị về sử học, văn học và mỹ thuật, như: "Mẫu nghi thiên hạ" hoặc "Thiên bản nhất kỳ".
Điều đáng chú ý là bài trâm trên cuốn thư của Đốc học Ngô Giáp Đậu:
"...Nhà ở An Thái nơi đất thiêng liêng
Còn nhớ hiển thánh từ niên hiệu Dương Hòa(1642)
Kinh sách đã lặng lẽ thấu suốt những bí quyết tam muội
Ánh sáng của lòng từ rộng khắp vào nhang khói của vạn nhà
Tiếng tăm nước cũ tôn sùng vị vương mẫu"
Cung đệ nhị cũng được trang hoàng lộng lẫy. Đây là nơi thờ "Khải sinh thánh phụ Trần Quý Công", Khải sinh thánh mẫu Trần môn chính thất" và Trần Đào Lang (là bố, mẹ và chồng của bà chúa Liễu Hạnh).
Cung đệ nhất (chính cung) có một khám thờ, khảm trai, bề thế và tinh xảo. Bên trong có năm tòa Long cung sơn son thiếp vàng rực rỡ. Đây là nơi đặt năm pho tượng có giá trị mỹ thuật cao của thế kỷ XIX. Đó là tượng "Thánh phụ thánh mẫu" và "Tam tòa thánh mẫu".
Ngoài ra còn một số công trình phụ như nhà bia, nhà khách, nhà kho... tạo thành lối "nội trùng thiềm ngoại chữ quốc" bề thế và ngoạn mục.
Phủ Vân Cát một công trình kiến trúc quy mô, được xây dựng trên khu đất rộng ước chừng gần 1ha, đứng biệt lập, nhưng cũng thuận lợi về giao thông, do vậy, khách hành hương không thể không đến phủ Vân.
Phủ Vân quay về hướng tây bắc, trước mặt là cánh đồng lúa bạt ngàn, cũng kiến trúc theo phong cách "nội trùng thềm, ngoại chữ quốc", các tòa chính bên trong song song chung thềm, hai bên có hành lang nhà ngang, mặt trước có ngọ môn khép kín.
Phủ Vân Cát có 7 tòa với 30 gian lớn nhỏ. Cung đệ tứ, mái cong, làm theo lối chồng diêm tám mái. Các cấu kiện như bẩy, kẻ, được gia công chạm khắc long hóa, soi chỉ rất công phu, con rồng uyển chuyển như bay trên xà, trên bẩy, đan xen có những con phượng vờn múa theo nhiều kiểu dáng, con "quy" ẩn hiện nơi ao sen, bầy "ly" vui đùa uốn lượn ở góc xà, đầu bẩy rất sinh động. Đây là đề tài "tứ linh" được thể hiện hư thực rất uyển chuyển.
Hệ thống nghi môn xây dựng theo kiểu chồng diêm ba tầng, với hàng chục cột trụ, năm gác lâu, tường hoa bao quanh nhiều văn bia đặt dưới nghi môn ghi chép về việc bà chua Liễu giáng sinh và sự đóng góp tiền của xây dựng phủ Vân qua năm, tháng của nhân dân.
Phía ngoài nghi môn có hồ bán nguyệt, giữa hồ là nhà thủy lâu, ba gian, mái cong. Công trình này được gia công rất công phu, từ viên đá "cẩn quy" ghép móng, hệ thống lan can với các họa tiết "tứ linh, tứ quý", đến hai cầu đá bắc qua hai đầu hồ vào thủy lâu cũng thể hiện tài nghệ của các nghệ nhân xưa. Phủ Vân còn có hệ thống cửa võng chạm khắc và sơn son thiếp vàng công phu thể hiện đề tài hoa lá cách điệu.
Điều đáng quan tâm là bức đại tự ở gian giữa tiền đường đề rõ: "Tiên nhân cựu quán" (quê cũ của người tiên), được làm vào đời vua Bảo Đại năm Đinh Sửu (1937).
Hoặc đôi câu đối:
"Tự hữu quốc gia dĩ lai, gia phục mẫu nghi, quốc phong vương tước
Mạc vị thần tiên tri đảo, tiên cư thiên thượng, thần tại nhân gian"
(Từ khi có quốc gia đến nay, nhà thì tôn là nghi thức người mẹ, mà nước thì phong tước vương.
Đừng bảo thần tiên là quái đản, tiên trên thượng giới, thần ở nhân gian).
Phủ Vân cũng có 4 cung như ở phủ Tiên Hương. Cung đệ nhất nơi thờ tượng "Tam tòa thánh mẫu" cũng uy nghi đường bệ, phong cách tượng nền nã và dịu dàng. Nhìn chung đó là những pho tượng đẹp, thể hiện người phụ nữ Việt Nam (đã thần linh hóa) với những nét dịu hiền, đoan chính, nhưng cũng có cái gì đó oai nghiêm, sắc sảo.
Một công trình văn hóa trong quần thể di tích phủ Dầy đáng kể nữa là lăng bà chúa Liễu, được xây dựng vào năm 1938, Theo lời kể của người già, thì lăng bà chúa được xây dựng do Nam Phương Hoàng hậu hưng công. Lăng được thiết kế xây dựng bằng đá xanh, trên bình diện 625m2, gồm 5 tầng hình vuông. Mỗi tầng đều để bốn cửa vào lăng theo bốn hướng: đông- tây- nam - bắc. Các cửa đều có trụ cổng, trên đặt bông sen chúm chím nở. Toàn bộ có 60 búp sen hồng trông xa dáng như một hồ sen cạn. Năm tầng hình vuông có độ cao khác nhau, để tạo những mảng sân bậc thang bao quanh lấy phần mộ. Hệ thống tường bao được chạm khắc công phu theo từng chủ đề, từng vị trí thích hợp như: chấn song con tiện, chữ thọ, cẩn quy, chữ vạn nổi...
Phần mộ ở vị trí trên cùng hình bát giác, có đường chỉ viền chạy xung quay tạo thành 88 núm "vú" như 88 bông hoa chạy viền quanh mộ, mà tương truyền đây là hình tượng "bầu sữa mẹ".
Cũng trong khu lăng còn có hai tòa phương đăng bằng đá xanh được xây dựng rất công phu. Đây là nơi đặt bàn thờ và văn bia ca ngợi công đức của bà chúa Liễu Hạnh.
Có thể nói toàn bộ khu di tích Phủ Dầy có giá trị rất cao về trình độ kiến trúc nghệ thuật cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Đến với Phủ Dầy là đến với một di tích hoàn chỉnh yếu tố tín ngưỡng dân gian thuần Việt.
Năm tháng qua đi các công trình này đã bị thiên nhiên làm hư hại. Được sự hỗ trợ và lòng hảo tâm của các quý khách trong và ngoài nước, các di tích trong quần thể di tích Phủ Dầy đang được tu sửa lại như thuở ban đầu, đáp ứng lòng mến mộ của khách hành hương bốn phương đến với bà chúa Liễu.
Theo: Di tích lịch sử - Văn hóa tỉnh Nam Định
