Hiện nay chưa có nguồn tài liệu nào cho biết kiến trúc nhà thờ Thiên Chúa giáo đầu tiên xuất hiện ở Nam Định vào thời gian nào. Chỉ biết rằng, theo thư của giáo sĩ Thập (Juan de Santa Cruz) thì năm 1682, quân Trịnh đã từng đốt nhà thờ Kiên Lao. Sau sự kiên này, cho đến năm 1706 (tức là chỉ trong khoảng 20 năm sau) khi trở lại Kiên Lao coi sóc việc đạo, giáo sĩ Thập đã cho xây ở riêng làng này 6 nhà thờ. Trong 5 huyện của Nam Định thời ấy (bao gồm cả phần đất Thái Bình), giáo sĩ đã cho dựng 140 nhà thờ, 12 nhà xứ lẻ.
Nhà thờ hoặc những cơ sở kiến trúc khác phục vụ cho sinh hoạt công giáo được xây dựng từ những thế kỷ này ở Nam Định hầu như không còn, hay đúng hơn chỉ còn lại một vài bộ phận nhỏ. Vì thế, không thể biết được những đặc điểm của các loại kiến trúc này thời kỳ đó.
Các nhà thờ tồn tại ở Nam Định ngày nay có 2 loại: loại mang phong cách kiến trúc phương Tây và loại mang phong cách kiến trúc Á Đông. Loại mang phong cách Á Đông dân gian quen gọi là nhà thờ Nam so với phong cách phương Tây còn ít ỏi.
 |
| Nhà thờ Phú Nhai nằm ở trung tâm xã Xuân Phương, huyện Xuân Trường. |
Loại phong cách Á Đông có bộ vì chồng giường giá chiêng 6 hàng chân cột mô phỏng kiểu đình, chùa làng Việt như nhà thờ ở thôn Đông (Xuân Trường). Khu nhà chung Toà giám mục Bùi Chu (xã Xuân Ngọc, Xuân Trường) còn lại một ngôi nhà 4 gian lợp ngói, kiến trúc giống hệt ngôi chùa Phật giáo với kiểu chồng giường, khung bạo, con sơn, kẻ bẩy truyền thống, chạm khắc hoa lá cách điệu - những họa tiết trang trí khá phổ biến của đầu thế kỷ XVIII. Loại hình kiến trúc này một mặt vẫn đảm bảo không gian nhà thờ theo kiểu hình ống, xong vật liệu sử dụng hầu hết sẵn có ở địa phương. Việc tạo các ô hộc, vách gỗ, cửa mở cầu thang đều bằng gỗ. Kiểu cách này thể hiện sự thuần chủng và đặc thù rõ nét.
Cho đến cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, toàn địa phận Trung có 603 nhà thờ, nhà giáo. Đại đa số là những nhà thờ được xây dựng vào nửa cuối của thế kỷ XIX. Sau khi nhà Nguyễn bỏ lệnh cấm đạo, Thiên Chúa giáo lan tỏa, sâu rộng trên đia bàn Nam Định và cả nước, tiềm lực kinh tế của giáo hội cùng giáo dân được tăng cường, những kiến trúc nhà thờ vào giai đoạn này trở đi được đầu tư xây dựng bằng những vật liệu gỗ, gạch đá chắc chắn, quý hiếm so với đương thời. Trong hàng trăm kiến trúc nhà thờ Thiên Chúa giáo xây dựng thời kỳ này phải kể tới Toà giám mục Bùi Chu.
Nhà thờ Phú Nhai xã Xuân Phương, huyện Xuân Trường là điển hình cho phong cách kiến trúc phương Tây đã nói ở trên. Việc hạ giải và thay thế kiểu kiến trúc mới của nhà thờ Phú Nhai năm 1873 là sự khẳng định một trào lưu kiến trúc mới mẻ những năm đầu thế kỷ XIX. Tuy vậy ở các công trình kiến trúc theo phong cách Châu Âu này, vẫn có thể thấy vẻ cân đối, hài hoà, đường nét trang trí mặt trước và cảnh quan xung quanh hợp lý, thể hiện và phản ánh đậm nét yếu tố bản địa.
Theo: Địa chí Nam Định
