Phạm Ngũ Lão (1255-1320) là tướng nhà Trần, người làng Phù Ủng, huyện Đường Hào, Hải Dương (nay thuộc huyện Ân Thi, tỉnh Hưng Yên). Theo sách Tông phả kỷ yếu tân biên của Phạm Côn Sơn dẫn gia phả họ Phạm, ông là cháu 8 đời của tướng Phạm Hạp thời nhà Đinh.
Trong “Vũ trung tùy bút” (Phạm Đình Hổ) có kể lại chuyện Phạm Ngũ Lão ra mắt Trần Hưng Đạo: Một lần Hưng Đạo Vương cùng tuỳ tùng đi ngang qua Đường Hào thấy Phạm Ngũ Lão ngồi bên vệ đường đang đan sọt. Quân lính đến dẹp lối đi, Phạm Ngũ Lão vẫn ngồi thản nhiên như không. Quân lính cầm giáo đâm vào đùi chảy máu mà ông vẫn không nhúc nhích. Thấy vậy Hưng Đạo Vương dừng lại hỏi, bấy giờ Phạm Ngũ Lão mới trả lời rằng đang nghĩ một câu trong binh thư nên không để ý. Biết người có tài, Trần Hưng Đạo cho ông ngồi cùng kiệu đưa về kinh sư. Từ đó, Phạm Ngũ Lão trở thành môn khách của Trần Hưng Đạo. Chính những ngày tháng được rèn cặp dưới trướng Quốc công đã giúp ông trưởng thành toàn diện, phát huy sở trường văn, võ của mình để sau này trở thành vị tướng tài năng kiệt xuất. Ông còn được Trần Hưng Đạo tin yêu gả con gái là Quận chúa Anh Nguyên (giáng xuống làm con nuôi để không vi phạm quy định dòng tộc). Điều đó cũng khẳng định sự tiến bộ vượt bậc trong tư tưởng và thuật dùng người hiền xuất thân từ tầng lớp bình dân để phát huy sĩ khí cả nước trong trị quốc và đánh giặc.
 |
| Đền Ủng thờ tướng quân Phạm Ngũ Lão (Phù Ủng, Ân Thi) |
Trong hai cuộc chiến chống quân xâm lược Nguyên - Mông (1285-1288), Phạm Ngũ Lão lập được nhiều chiến công. Năm 1285, trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần thứ hai, ông cùng với Trần Quang Khải tiến đánh Chương Dương, Hàm Tử, đập tan đội binh thuyền khổng lồ của giặc và diệt quân Nguyên chiếm đóng Thăng Long. Sau đó, Phạm Ngũ Lão được lệnh mang 3 vạn quân phục kích đánh địch ở Vạn Kiếp, chặn đường địch rút chạy lên biên giới phía Bắc và diệt được hai phó tướng địch là Lý Quán và Lý Hằng. Trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên lần thứ ba, Phạm Ngũ Lão cùng các tướng bày trận phục kích đường rút lui của giặc trên sông Bạch Đằng. Trong trận này, quân nhà Trần bắt sống được các tướng nhà Nguyên là Phàn Tiếp, Áo Lỗ Xích, Ô Mã Nhi. Phạm Ngũ Lão tiếp tục truy kích cánh quân của Thoát Hoan trên đường bộ. Năm 1290, vua Trần Nhân Tông giao cho ông cai quản quân Thánh Dực, phong chức Hữu Kim ngô Đại tướng quân. Đến đời vua Trần Anh Tông, ông được thăng tới chức Điện súy Thượng Tướng quân, tước Quan nội hầu. Phạm Ngũ Lão đã ba lần cất quân đi trừng phạt sự xâm chiếm, quấy nhiễu của quân Ai Lao vào các năm 1294, 1297 và 1301; hai lần Nam chinh đánh thắng quân Chiêm Thành vào các năm 1312 và 1318, buộc vua Chiêm là Chế Chí phải xin hàng.
Không chỉ có tài về quân sự, ông còn để lại nhiều bài thơ về chí trai, lòng yêu nước. Hiện nay tác phẩm của ông chỉ còn lại hai bài là Thuật hoài (Tỏ lòng) và Vãn Thượng tướng quốc công Hưng Đạo Đại Vương (Viếng Thượng tướng quốc công Hưng Đạo Đại Vương).
Phạm Ngũ Lão là vị tướng luôn có mặt ở những trận quyết chiến quan trọng và luôn tiên phong xông lên giết giặc làm gương cho ba quân tướng sĩ. Cuộc đời ông luôn gắn liền với chiến trận và những chiến công vang dội. Theo tấm gương của Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, ông luôn yêu lính như con, đồng cam cộng khổ, trong chiến trường thì cực kỳ dũng cảm, khi rèn quân lại hết sức nghiêm minh, tự mình làm gương, biết phát huy các sở trường, địa hình, thời tiết... để giành chiến thắng.
Tướng quân Phạm Ngũ Lão mất ngày 1-11-1320, hưởng thọ 66 tuổi. Vua Trần Minh Tông thương tiếc nghỉ chầu 5 ngày. Đây là một đặc ân của nhà vua đối với ông. Nhân dân xã Phù Ủng dựng đền thờ ngay trên nền nhà cũ của ông. Uy danh của ông được nhân dân nhiều nơi tôn sùng. Tại các đền thờ Trần Hưng Đạo đều phối thờ Tướng quân Phạm Ngũ Lão. Tại đền Bảo Lộc, Cố Trạch thuộc Khu di tích lịch sử văn hóa Trần, phường Lộc Vượng (TP Nam Định), bên cạnh thờ Hưng Đạo Vương và gia tộc của ông, Tướng quân Phạm Ngũ Lão cũng được thờ cùng các vị tướng thân tín khác của Trần Hưng Đạo như Nguyễn Chế Nghĩa, Phạm Ngộ… Ngoài ra, ở xã Yên Mỹ (Ý Yên) còn có riêng Đền thờ Tướng quân Phạm Ngũ Lão./.
PV (tổng hợp)
