Những năm qua, Sở VH, TT và DL đã phối hợp với các địa phương trong tỉnh triển khai thực hiện có hiệu quả công tác khảo cổ học góp phần làm sáng tỏ nhiều giá trị văn hóa, lịch sử qua các thời kỳ, tạo tiền đề và giá trị khoa học góp phần bảo tồn các di sản văn hóa dân tộc.
Kế thừa những kết quả nghiên cứu qua các đợt thám sát, khảo sát khảo cổ học trước đó, năm 2012, được sự đồng ý của UBND tỉnh, Sở VH, TT và DL đã phối hợp với Bảo tàng Lịch sử quốc gia tiến hành thăm dò, khai quật khảo cổ học khu vực núi Phương Nhi thuộc quần thể di tích Bảo tháp Chương Sơn, xã Yên Lợi (Ý Yên). Qua đợt khảo cổ học đó đã thu được nhiều vật liệu và trang trí kiến trúc có niên đại thời Lý, Trần với nhiều chất liệu loại hình khác nhau bao gồm vật liệu kiến trúc, đất nung, gốm sứ, đá, dây đồng, tiền đồng, cá chì. Gốm men và sành, các mảnh vỡ của các đồ đựng bát, đĩa, lon sành, âu, vò với các màu men trắng, xanh ngọc, nâu... có niên đại từ thời Lý đến thời Lê Trung Hưng. Kết quả này đã bổ sung thêm tư liệu quý giá về các vấn đề liên quan đến Bảo tháp Chương Sơn; là một trong những luận cứ khoa học quan trọng để Tượng Phật A Di Đà thời Lý, hiện lưu giữ tại chùa Ngô Xá, xã Yên Lợi được công nhận là Bảo vật quốc gia (năm 2013). Từ năm 2005 đến nay, thực hiện chỉ đạo của Bộ VH, TT và DL, UBND tỉnh Nam Định, Viện Khảo cổ học đã phối hợp với Sở VH, TT và DL, Ban Quản lý các công trình trọng điểm Nam Định và Bảo tàng tỉnh tiến hành thám sát, khai quật thăm dò nhiều vị trí trong khu di tích Tức Mặc - Thiên Trường. Các vị trí được thám sát gần Hậu Bồi, Vạn Khoảnh, Đệ Tam Tây, Lựu Phố, đình Liễu Nha, đình Kênh, đình Cả, đình Tây Đệ Nhị, Phương Bông, Cao Đài, khu cánh đồng nằm giữa Đền Trần và Chùa Phổ Minh, đồng Gừng, đồng Cửa Triều, các vị trí khai quật thăm dò chủ yếu ở khu vực Đền Trần và khu vực gò cao nằm ở phía Tây liền khoảnh với khu vực Đền Trần…
 |
| Các di vật bằng đá thời Lý được khai quật, sưu tầm và trưng bày tại Bảo tàng tỉnh. |
Các cuộc thám sát, khai quật khảo cổ ở một số di tích thời Trần, đặc biệt là cụm di tích Đền Trần - Chùa Phổ Minh đã phát hiện hàng vạn di vật có niên đại và tầng văn hoá kéo dài từ thế kỷ XIII đến XIX, phản ánh lịch sử văn hoá phồn thịnh của đất hành đô như: gạch ngói xây dựng các loại, vật liệu kiến trúc trang trí rồng phượng bằng đất nung, tượng uyên ương, đồ gốm sứ, đồ kim loại. Đặc biệt, từ việc khai quật đã làm rõ được một phần dấu tích của cung Trùng Hoa (nơi ở và làm việc của các Thái Thượng hoàng nhà Trần) dưới lòng đất Thiên Trường, gồm có: Hệ thống móng trụ kiến trúc được đầm lèn chặt bằng các loại gạch, ngói vụn; các dải gạch ngói tạo dáng hình hoa chanh viền quanh nền của các kiến trúc; các ô vuông, ô bát giác dạng bồn hoa; bờ kè đá cuội nằm nghiêng; dấu tích nền sân gạch. Với các di tích khác như chùa Đệ Tứ, đền Bảo Lộc hay khu di tích miễu và đình Cao Đài, khảo cổ học cũng có những phát hiện quan trọng về mặt di tích. Đình và miễu Cao Đài, qua kết quả khai quật khảo cổ, các nhà khoa học cho rằng nơi đây đã từng tồn tại một công trình kiến trúc kiểu dinh thự quy mô to lớn, của tầng lớp Hoàng tộc đời Trần. Đặc biệt khu vực miễu Cao Đài đã phát hiện những vỉa than củi - cấu trúc bên ngoài của loại hình mộ táng thời Trần. Đây chính là ngôi mộ thời Trần duy nhất được phát hiện từ trước đến nay ở Nam Định… Gần đây, vào đầu năm 2016, Sở VH, TT và DL tỉnh giao Bảo tàng tỉnh phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam khai quật tại Khu vườn ươm và cánh đồng Nội Cung thuộc Khu di tích Đền Trần - Chùa Phổ Minh, phường Lộc Vượng (TP Nam Định) trên diện tích 405m2. Các hố khai quật được hoạch định ở góc phía đông nam của cánh đồng Nội Cung. Kết quả sơ bộ cho thấy, địa tầng ở khu vực các hố được khai quật tương đối giống nhau. Các dấu tích kiến trúc được phát hiện qua các hố khai quật gồm có trụ móng của kiến trúc nhà cửa, lầu các và các cống thoát nước, cùng khá nhiều đống vật liệu kiến trúc vỡ nát. Với việc phát hiện ra 2 dấu vết lầu bát giác đã phần nào phản ánh tính chất của nơi này, đó là nơi nghỉ dưỡng của các vua Trần, mà trước đây mới chỉ biết đến khu vực phía tây của cung Trùng Hoa. Các kiến trúc ở khu vực Nội Cung, qua vật liệu đều thấy được khởi dựng khá sớm từ khoảng giữa thế kỷ XIII. Các giai đoạn kiến trúc cũng cho thấy nơi đây có nhiều lần xây dựng và dấu vết cuối cùng của các kiến trúc là vào thế kỷ XIV.
Ngoài những đợt thám sát khảo cổ học có quy mô lớn với sự phối hợp của các cơ quan chuyên môn của Trung ương, Bảo tàng tỉnh đã chủ động tiến hành một số đợt thám sát khi tiếp nhận thông tin của chính quyền và nhân dân các địa phương khi phát hiện hiện vật. Năm 2011, Bảo tàng tỉnh nhận được thông tin từ chính quyền xã Liên Bảo (Vụ Bản) về việc phát hiện một số ngôi mộ cổ tại địa phận thôn Cao Phương. Bảo tàng tỉnh đã cử cán bộ xuống khảo sát và thu thập thông tin tại hiện trường. Qua khảo sát phát hiện 2 loại hình mộ tại khu vực này gồm: Mộ lon sành và mộ hợp chất. Theo kết quả khảo sát tại hiện trường, đoàn khảo cổ xác định mộ lon sành là loại hình mộ táng thời Trần, thế kỷ XIII-XIV. Loại hình mộ hợp chất (hay còn gọi là mộ “xác ướp”) thời Hậu Lê, thế kỷ XVII-XVIII. Quanh khu vực mộ táng, đoàn khảo cổ còn phát hiện nhiều hiện vật gốm, sành sứ ở nhiều giai đoạn lịch sử như: một mảnh miệng vò gốm đất nung, mặt ngoài trang trí nổi hoa văn mắt lưới, thời kỳ văn hoá Đông Sơn, thế kỷ IV-V (trước Công nguyên). Mảnh đáy loại hũ gốm thời Hán, thế kỷ I-III (sau Công nguyên); 14 mảnh của loại hình bát, đĩa gốm men ngọc; lon và lọ sành có trang trí hoa văn sóng nước thời Trần, thế kỷ XIII-XIV. Các mảnh vỡ của 2 loại lon, lọ và chum sành lọ thời Lê sơ, thế kỷ XV; 10 mảnh đế bát men ngọc và dòng gốm 2 màu men thời Hậu Lê, thế kỷ XVII-XVIII. Nhiều mảnh bát, đĩa thời Nguyễn, thế kỷ XIX... Để phát huy giá trị các di vật được phát hiện trong quá trình khảo cổ, Bảo tàng tỉnh đã tổ chức trưng bày các di vật để công chúng có dịp tham quan, tìm hiểu về lịch sử, văn hóa dân tộc, các di vật khảo cổ tiêu biểu được trưng bày như: Gạch trang trí rồng đất nung thời Lý, thế kỷ XII, khai quật tại núi Phương Nhi; đầu ngói ống đất nung, lá đề trang trí chim phượng, mảng chạm sóng nước thời Lý thế kỷ XII, khai quật tại núi Ngô Xá, xã Yên Lợi (Ý Yên). Góc mái tháp đất nung thời Trần, thế kỷ XIII-XIV phát hiện tại chùa Đồi, xã Yên Đồng (Ý Yên)…
Khảo cổ học giữ vai trò quan trọng với việc tìm ra những sử liệu vật chất xác thực minh chứng cho những tài liệu lịch sử được ghi chép. Bên cạnh đó, việc trưng bày các chuyên đề di vật được khai quật trong lòng đất đã góp phần sáng tỏ nhiều giá trị văn hóa, lịch sử qua các thời kỳ lịch sử Nam Định, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc./.
Bài và ảnh: Viết Dư
