Trước đây ở nông thôn, hầu như nhà nào cũng có một chiếc cối xay lúa. Chiếc cối xay hiện hữu trong nhà và âm thanh rù rì của nó là biểu tượng cho sự no ấm, đủ đầy. Nhà bà ngoại tôi, chiếc cối xay sừng sững ở dưới nhà ngang, nơi chứa đựng thóc lúa, ngô khoai và các vật dụng nhà nông với đủ thứ thúng, mủng, dần, sàng.
Chiếc cối xay lúa ngày trước của nhà tôi được làm nên bởi bàn tay tài hoa của ông phó cối nổi tiếng lành nghề ở làng bên. Cần cối làm bằng cây tre già đen bóng, một đầu được buộc lên xà nhà bằng sợi thừng, một đầu được cắm vào chiếc tai gắn ở thớt cối trên. Cối được đặt trên một chiếc giá tre vững chắc có bốn chân, phía dưới để chiếc nia hứng gạo, xung quanh quây cót để khi gạo chảy xuống không bị văng tung tóe ra ngoài. Hằng tuần, khi việc ruộng vườn đã vãn, bà tôi, bác tôi xúc vài thúng thóc đổ vào cối xay để có gạo ăn trong cả tuần. Thường thì khi người lớn làm việc, bọn trẻ con chúng tôi cũng quanh quẩn gần đó, chơi trò ô ăn quan hoặc giải câu đố. Tôi vẫn còn nhớ câu đố về cái cối xay bà dạy: “Sừng sững mà đứng giữa nhà/ Hễ ai động đến thì òa khóc lên”. Bác tôi kéo cối xay rất khỏe, cối chạy băng băng, gạo tuôn xuống rào rào như mưa, chỉ một loáng đã xong cả mấy thúng thóc đầy, thế mà trên khuôn mặt lấm tấm mồ hôi vẫn tươi rói nụ cười. Thỉnh thoảng, chúng tôi cũng đòi xay thử, hai tay bám chặt lấy hai bên cần xay lúa, chân cũng xoạc ra nhưng cố gắng lắm, cái cối chỉ nhích được một tí rồi ì ra. Công việc xay lúa tuy vất vả nhưng rất vui, vì nhiều hôm hàng xóm sang chơi cũng ghé vào giúp một tay, vừa xay vừa nói chuyện rôm rả, quên cả mệt nhọc. Lúa xay xong, để có hạt gạo trắng ngần còn phải trải qua các công đoạn giã, dần, sàng, thấm biết bao mồ hôi của bà, của mẹ nên mỗi đứa trẻ quê tôi đều được dạy cho sự quý trọng từng hạt cơm rơi.
Bây giờ, máy sát lúa di động đến từng nhà, công việc của nhà nông nhờ đó cũng trở nên nhẹ nhàng hơn. Chiếc cối xay ngày càng vắng bóng. Nhiều lúc về quê, thèm được nghe âm thanh rù rì như tiếng mưa rơi của chiếc cối xay, thèm được thấy lại khung cảnh xay lúa đầm ấm, gia đình, làng xóm quây quần giúp nhau, xung quanh là lũ trẻ vui chơi và mẹ con chị mái mơ tíu tít mổ những hạt thóc rơi, thóc vãi./.
Lam Hồng
