Lịch sử phát triển của nền giáo dục nhân loại gắn liền với lịch sử loài người. Giáo dục là phương thức bảo tồn và bảo vệ kho tàng tri thức văn hoá xã hội. Dân tộc Việt Nam vốn có truyền thống hiếu học với một nền giáo dục lâu đời. Trải qua các thời kỳ lịch sử, cộng đồng người Việt đã tiếp thu có chọn lọc, hình thành nên đạo đức, tư tưởng văn hóa Việt Nam. Nền tảng văn hóa ấy đã tạo nên bản sắc về nhân cách con người Việt Nam.
Văn hóa nhà trường (VHNT) là một tập hợp các chuẩn mực, các giá trị, niềm tin và hành vi ứng xử… VHNT liên quan đến toàn bộ đời sống vật chất, tinh thần của nhà trường. VHNT có vai trò quan trọng, tác động mạnh mẽ tới chất lượng giáo dục. Có thể coi VHNT là kỹ năng sống của học sinh, giúp học sinh thích nghi với xã hội, có thể tự điều chỉnh mình phù hợp với hoàn cảnh, ứng xử hợp lẽ với cuộc sống xung quanh. Trong mỗi nhà trường, văn hóa được xây dựng trên các mối quan hệ: quan hệ giữa con người với thiên nhiên, cảnh quan; quan hệ giữa con người với con người (thầy - thầy, thầy - trò, thầy - phụ huynh, trò - trò). Trong đó, quan hệ thầy - thầy, thầy - trò có vai trò quan trọng nhất bởi hoạt động giáo dục trong nhà trường chủ yếu diễn ra hai chiều giữa hai mối quan hệ này và ảnh hưởng đến các mối quan hệ khác.
VHNT ảnh hưởng trực tiếp đến các thành viên trong nhà trường. Đối với giáo viên, VHNT có tác động ảnh hưởng khuyến khích mối quan hệ hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm, học hỏi lẫn nhau. Giáo viên cảm thấy thoải mái dễ dàng thảo luận về những vấn đề khó khăn mà họ đang gặp phải như chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm chuyên môn, trao đổi phương pháp và kỹ năng giảng dạy, quan tâm đến công việc của nhau. Giáo viên cùng hợp tác với lãnh đạo nhà trường để thực hiện mục tiêu giáo dục đã đề ra, tạo bầu không khí tin cậy thúc đẩy giáo viên quan tâm đến chất lượng và hiệu quả giảng dạy, học tập. Tạo bầu không khí cởi mở, tin cậy, tôn trọng lẫn nhau, tạo động lực để giáo viên quan tâm cải tiến nâng cao chất lượng dạy và học, cải thiện thành tích giảng dạy và học tập của trường… Đối với học sinh, VHNT có tác động tạo ra một bầu không khí học tập tích cực. Học sinh cảm thấy tự tin, thoải mái, vui vẻ, ham học, được thừa nhận, được tôn trọng, cảm thấy mình có giá trị. Học sinh thấy rõ trách nhiệm của mình, tích cực khám phá và tích cực tương tác với giáo viên, nhóm bạn. Học sinh nỗ lực đạt thành tích học tập tốt nhất, tạo ra môi trường thân thiện an toàn, cởi mở, tôn trọng và chấp nhận các nhu cầu và hoàn cảnh khác nhau của học sinh…
Đất nước đã chuyển sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với những thành tựu to lớn về khoa học, kỹ thuật và công nghệ,... nhưng chúng ta cũng phải đối mặt với tác động của mặt trái nền kinh tế thị trường. Điều đó đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng tới bộ mặt văn hóa xã hội, trong đó có văn hóa học đường. Mặt khác, lâu nay giáo dục chúng ta coi trọng dạy chữ mà chưa thực sự chú ý việc dạy người; coi trọng số lượng hơn là chất lượng… Những điều đó đã dẫn đến môt thực tế là ngày càng xuất hiện những biểu hiện lệch chuẩn trong giới học đường: Học sinh đánh nhau, xử lý nhau theo kiểu “xã hội đen”, thiếu tôn trọng thầy, sa đà vào các loại “ma túy” như game, chat; trang phục không phù hợp; bộc lộ tình cảm khác giới trước tuổi để dẫn đến việc “giải quyết nhau” rất bạo lực và tiêu cực như học sinh nữ lột quần áo của nhau giữa đường trước con mắt dửng dưng hoặc cổ vũ của bạn bè, nhục mạ nhau, tung clip xấu lên mạng; tình trạng thiếu công bằng, gian lận trong thi cử… Tất cả điều đó đã gây ra những hệ lụy đáng tiếc cho xã hội và ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng giáo dục. VHNT bị biến dạng.
Sự hình thành văn hóa của học sinh chịu sự giáo dục từ gia đình - nhà trường - xã hội và luôn luôn cần sự hỗ trợ, kết hợp của 3 nhân tố này. Hiện nay, quan niệm sống “hiện đại” đã làm thay đổi giá trị gia đình cùng tác động trực tiếp từ môi trường xã hội đã ảnh hưởng tiêu cực đến thế hệ trẻ khiến những ứng xử văn hóa của một bộ phận học sinh ngày càng xuống cấp. Trong việc hình thành “phông văn hóa” của học sinh, vai trò của người thầy là trung tâm, quan trọng nhất. Nhiều học sinh “ấn tượng” đối với những hành vi ứng xử tiêu cực của thầy cô giáo như chửi mắng, trừng phạt khiến các em bị đau khổ về thể xác, tinh thần... Trong nhiều trường hợp, thầy cô giáo đã “cậy” vào sức mạnh của kỷ luật, quyền lực, thậm chí là bạo lực... khiến học sinh thiếu tự tin, bất an… dẫn đến khả năng hòa nhập cộng đồng và tiếp thu kiến thức bị hạn chế. Nghiêm trọng hơn, những hình thức kỷ luật tiêu cực đã dẫn đến những rối loạn tâm lý cho học sinh, thậm chí là hủy hoại bản thân mình. Như vậy, có lúc, có nơi, chính giáo viên đã “dạy” cho học sinh cách ứng xử theo kiểu hễ sai là chửi, mắng, đánh. Học sinh lại mang bài học này áp dụng với bạn và rất có thể “bài học” ấy sẽ “di truyền” sang thế hệ sau, khi các em trở thành cha mẹ, thầy cô giáo…
Một không khí bình đẳng, dân chủ, tình thương và bao dung; một thái độ thân thiện, tin cậy, tôn trọng, không áp đặt; đối xử công bằng, quan tâm đúng mực, giải quyết mọi vấn đề khách quan, có tình có lý… là môi trường giáo dục có văn hóa - môi trường giáo dục lý tưởng. Môi trường giáo dục đó sẽ phát huy tối đa tính chủ động, tự giác, tích cực và sáng tạo của mọi giáo viên và học sinh. Từ đó, chất lượng giáo dục nói chung, chất lượng trí dục của mỗi nhà trường sẽ nâng cao một cách bền vững. Để từ đó phát triển nền giáo dục toàn diện, đào tạo ra những con người “vừa hồng vừa chuyên”, góp phần thực hiện thắng lợi công cuộc đổi mới quê hương, đất nước./.
Đàm Văn Nghệ
