 |
Làng Ngọc Tiên, xã Xuân Hồng (Xuân Trường) là một vùng quê trù phú, cảnh quan cổ kính, lễ nghi phong tục phong phú và đa dạng. Đặc biệt, cứ đến rằm tháng Giêng hàng năm, dân làng Ngọc Tiên lại mở hội tưởng nhớ công đức Thành Hoàng làng là Hoàng Văn Quảng đã có công dấy binh, lập ấp và cầu một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Tên gọi xưa kia của làng Ngọc Tiên là Ngọc Cục. Theo thư tịch cổ thì làng Ngọc Cục được hình thành từ khoảng thế kỷ XIII-XIV. Tương truyền vào thời Trần, nhà vua về thăm vườn Kim Quất (phủ Thiên Trường), Nam thiên Ngọc ấp (tức làng Ngọc Cục) được chỉ dụ cử nam thanh nữ tú đi nghênh giá. Trong số nữ tú đó, có cô gái xinh đẹp xuất chúng “lọt vào mắt rồng” được vua cho về kinh thành làm phi. Rồi, nàng được vua ban cho mỹ tự Ngọc Tiên - đẹp như tiên như ngọc. Từ đấy làng mang tên Ngọc Tiên. Vào thời Hậu Lê, triều đình cử một vị tướng tài là Hoàng Văn Quảng về chiêu mộ quân sĩ, giúp dân làng Ngọc Tiên dẹp giặc trấn biên, ổn định cuộc sống. Nhờ tài thao lược “chiêu binh mãi mã, tích thảo dồn lương” của ông mà nhân dân ở đây được hưởng cuộc sống thái bình no đủ. Năm 1743, Vua Lê Cảnh Hưng ban sắc cho ông là Thông huyền chế cảm Linh thánh Đại vương tiên hiệu Quảng. Tri ân công đức của ông, dân làng Ngọc Tiên tôn ông lên làm Thành Hoàng làng, lập đền thờ và lấy ngày rằm tháng Giêng làm ngày chính kỵ. Hội làng được mở từ 12 đến 15 tháng Giêng hàng năm. Vào những ngày này, dân làng gác lại mọi công việc đồng áng, tập trung ra đền tế lễ. Con cháu sinh sống làm ăn xa quê đều sắp xếp công việc về với xóm, với làng. Tiếng chiêng, tiếng trống, cờ xí rợp trời, cộng đồng làng xã nhất tiên nhất đế cho ngày lễ trọng.
Cùng với những nghi thức phần lễ, phần hội dịp này được làng Ngọc Tiên tổ chức phong phú nhiều trò như: đu tiên, leo cầu ngô trên mặt nước, bắt vịt, bốc bồi, cờ tướng, kéo co... được duy trì từ nhiều đời nay. Độc đáo, sinh động, náo nhiệt nhất là trò thổi cơm thi và làm cỗ chay dâng thánh thần, tổ tiên. Trò này nhằm diễn lại cảnh sinh hoạt của nghĩa binh dưới thời Đức Thánh tổ dấy binh trấn ấp, thiếu thốn mọi bề, vừa hành quân, vừa lo hậu cần và phải “tích cốc phòng cơ” cho những khi thiếu đói. Chính vì vậy, tục thổi cơm thi trong hội làng Ngọc Tiên diễn ra theo một quy trình khép kín từ việc lấy nước, tạo lửa, đến thổi cơm, làm bánh. Và đây cũng chính là nét độc đáo hấp dẫn làm nên đặc trưng của hội làng Ngọc Tiên so với các hội làng truyền thống khác. Tham dự hội làng có 6 giáp, được chia theo xóm. Mỗi giáp phải chọn 14 người đều là nam giới, tuổi từ 18 trở lên, có phẩm chất đạo đức tốt, khỏe mạnh, nhanh nhẹn, gia đình toàn vẹn, không vướng tang. Để bắt đầu phần thi thổi cơm và làm cỗ chay, các giáp phải trải qua hai phần thi “địch thủy” và “địch hỏa”. Khi có nước, có lửa thì thổi cơm thi mới được bắt đầu. Thi địch thủy, mỗi giáp cử ra 2 người, tay cầm một chiếc nậm nhỏ, chạy ra bến Cựa Gà, lội ra giữa dòng sông Ninh lấy đầy nước mang về đổ vào nồi đáy của chõ đồ. Ai mang nước về nhanh nhất, không làm vương vãi dọc đường là người thắng cuộc. Thi “địch hỏa” được coi là gay cấn nhất, lôi cuốn sự chú ý và tạo tâm lý hồi hộp không chỉ đối với người dự thi mà còn cả với khách thập phương. Bởi có đạt kết quả ở phần thi này mới được tham dự vòng thi kế tiếp. Khi vào cuộc, 12 người của 6 giáp xếp thành hàng ngang, dùng lực cọ xát 2 thanh tre vào nhau tạo ra một lớp mùn mịn; hai thanh tre được đánh vào nhau cho đến khi lực ma sát tạo ra tia lửa bắt vào lớp mùn tre thành lửa. Từ một đốm than hồng, người kéo phải khéo hà hơi để lửa bén vào bùi nhùi rơm bùng lên thành ngọn lớn. Miêu tả các bước có vẻ lâu và phức tạp thế nhưng quy định cho phần thi kéo lửa chỉ trong vòng từ 15-20 giây. Khi vận động viên kéo lửa giơ cao ngọn lửa do mình tạo ra, đốt cờ lệnh báo hiệu phần thi của mình đã hoàn tất, cả sân đền vỡ òa hò reo rồi cùng rước lửa về nấu cỗ, châm bếp bắt đầu phần thi làm bánh, thổi cơm. Người tham dự phần thi thổi cơm phải quán xuyến các khâu từ đeo cần trúc lên vai, cố định niêu cơm treo trên cần trúc đến giữ lửa vừa đi vừa nấu cho cơm chín, theo sau là cả đoàn rước khua chiêng, gõ trống tưng bừng. Người thi phải biết ước lượng sao cho đủ nước, đủ lửa, cơm chín nục, dẻo thơm trong thời gian đi trọn 3 vòng rước quanh sân đền, bất luận tiết trời xuân có mưa bụi giăng mắc, có rét đài, rét lộc. Cơm phải đạt yêu cầu: chín tới, không khô, không hấy, đơm đủ một bát cơm lồng, góp vào mâm cơm cúng Thánh. Ngoài cơm trắng là món chính, mâm cỗ chay còn có 4 loại bánh là bánh ống, bánh bìa, bánh phong, bánh giáo và một bát chè đường. Mỗi loại bánh có yêu cầu kích thước, hình dáng, màu sắc khác nhau nhưng lại được làm từ nguyên liệu chung là gạo nếp, đỗ xanh đường kính và quả gấc chín. Cái khó nữa mà làng xã muốn thử thách đôi bàn tay thô ráp vốn chỉ quen với cày bừa, cuốc xới quanh năm của cánh nam giới là tất cả các loại bánh, xôi phải xếp và đồ chung 1 chõ, 1 lửa mà xôi chín dẻo thơm, trắng bông tinh khiết, bánh chín rền, đẹp màu, vuông thành sắc cạnh. Bốn loại bánh trên mâm cỗ chay tượng trưng cho các loại lương khô mà thánh tổ đã làm ra giúp nghĩa quân có đủ lương thực ăn đường ngay cả khi giặc dã mưa gió, lụt lội, không nổi lửa được. Sau 150 phút, các giáp phải hoàn tất mâm cỗ chay có đủ 4 loại bánh, một bát chè đường, 1 bát cơm lồng, một cút rượu trắng, một đĩa trầu cau và một quả bưởi để dâng lên cúng Thánh cầu cho quốc thái dân an, làng xã thịnh vượng, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật sinh sôi. Sau một tuần hương, cỗ chay của các giáp được mang ra sân đình chấm điểm. Ban tổ chức trao giải cho cả 6 giáp tham dự, nhưng giáp nào đạt giải cao nhất thì được làng ưu tiên cắt đặt công việc trong suốt một năm. Xưa kia, mâm cỗ đạt giải nhất được dành riêng để chánh tổng đem biếu các tổng bạn, vừa tỏ lòng kính trọng, hòa hảo và cũng muốn khoe mỹ tục của tổng mình. Ngày nay, tan hội, vào lễ hoàn làng, cỗ xóm nào được mang về xóm đó, chia đều lộc cho tất cả dân làng.
Mỗi độ xuân về, lễ hội làng Ngọc Tiên với những nét độc đáo, đậm đà bản sắc dân tộc và sắc thái văn hóa làng quê thu hút hàng nghìn lượt du khách thập phương về trẩy hội. Người làng Ngọc Tiên luôn nhắc nhau: “Dù ai đi khắp ba miền, nhớ ngày lễ hội Ngọc Tiên thì về. Dù cho bận rộn tứ bề, Rằm Giêng mở hội thì về Ngọc Tiên”./.
Minh Tân
