Nghệ thuật chế tác linh vật rồng

Ở xã Thành Lợi (Vụ Bản), nghề chế tác rồng mây được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Ông Vũ Duy Vừng (72 tuổi) là người có kinh nghiệm làm rồng mây hàng chục năm cho biết: Quy trình làm rồng mây đòi hỏi sự công phu, khéo léo của nghệ nhân từ khâu chọn nguyên liệu đến khi hoàn thành. Nguyên liệu chính để chế tạo rồng là cây mây; phải chọn những cây có thân óng ả, lá to, xanh, dễ uốn cong để tạo dáng rồng. Đến khâu tạo hình, các nghệ nhân sẽ làm theo quy trình làm thân và đuôi trước, sau cùng mới làm đầu rồng. Thân rồng được bện chặt bằng dây thừng và cây mây, mỗi cây mây dài từ 60-70cm được nối liền mạch. Để tạo vảy cho thân rồng, nghệ nhân kết lá mây vào nhau tạo thành thân dày từ 10-15cm. Thân rồng sau khi hoàn thiện thường dài từ 9-11 khúc, tương đương hơn 30m. Sau khi xong phần thân, các nghệ nhân tiếp tục công việc chọn nguyên liệu để làm đuôi rồng. “Cốt” của đuôi rồng được làm từ 1 tàu dừa bánh tẻ để đảm bảo độ dẻo dai, chắc chắn. Các lá của tàu dừa được bện vào nhau theo kiểu đan lóng, càng đan xuống dưới càng nhỏ dần đến khi hết lá. Đầu rồng đòi hỏi độ kỳ công và tinh xảo cao nên rất “kén” người làm. Hiện nay, trên địa bàn xã chỉ còn 5 nghệ nhân làm đầu rồng gồm các ông: Phan Văn Thanh, Phan Văn Năng, Phan Văn Tác, Vũ Duy Vừng, Vũ Văn Hiền. Ông Vũ Văn Hiền cho biết: Làm đầu rồng đòi hỏi phải có kiến thức về tạo hình, kỹ năng đan lát, trang trí… các chi tiết thể hiện thần thái rồng được làm tỉ mẩn như: mũi dùng tàu dừa nhỏ để tạo hình, sừng rồng bằng thân và lá mây đan, cằm rồng được gắn lò xo để đàn hồi lên xuống, mắt rồng là 2 chiếc đèn pin sáng quắc… Rồng mây xã Thành Lợi có những đặc trưng mà các con rồng làm bằng chất liệu khác không có được; khi múa, các vảy lá của rồng mây óng ánh, mượt mà tạo cảm giác rồng đang bay trên không trung. Hàng năm, vào dịp xuân, đội múa rồng xã Thành Lợi lại tất bật chuẩn bị chế tác rồng mây để biểu diễn tại địa phương và lễ hội ở các xã lân cận. Đây là dịp để các nghệ nhân cao tuổi trực tiếp truyền thụ kinh nghiệm, kỹ năng làm rồng truyền thống cho thế hệ trẻ.

Ở làng Rạch, xã Hồng Quang (Nam Trực), anh Phan Văn Triển (45 tuổi) là người có tiếng trong chế tác các con trò rối nước. Anh Triển cho biết: Trong số các con trò rối nước, chế tác con rối rồng đòi hỏi sự kỳ công của người thợ hơn cả. Để có một con rối rồng hoàn chỉnh phải qua những công đoạn khắt khe. Đầu tiên, người thợ phải vẽ phác thảo. Nguyên liệu làm rồng là gỗ sung từ 10 năm tuổi trở lên đạt tiêu chí dai, bền khi ngâm trong nước. Sau đó, gỗ được đục tạo tác theo kích cỡ, hình dáng con rối như bản vẽ. Điểm đặc biệt khi chế tác rồng múa rối là gỗ được chia từ 7 đến 9 khúc. Mỗi khúc dài 12cm, sau đó lắp xích mềm để khớp các khúc gỗ. Ở công đoạn sơn, anh Triển sử dụng phương pháp sơn mài với 6-7 lớp sơn chồng nhau. Khi sơn đã khô, con rối được thếp bạc, vàng, trang trí và thêm các họa tiết. Con rối rồng được chia làm 2 loại: rồng phun nước và rồng phun lửa. Bí quyết gia truyền của anh Triển trong chế tác 2 loại rồng trên nằm ở bộ phận “máy” phun nước, lửa. Con rối rồng phun nước, lửa do anh Triển chế tác có lực phun ổn định và thời gian lâu hơn các con rối khác trên thị trường. Nhờ chủ động khâu chế tác con trò nên nghệ thuật múa rối ở làng Rạch phát triển mạnh mẽ với nhiều tích trò. Trong đó, tích trò “tứ linh”, “múa rồng”… là những tiết mục đinh của phường múa rối.

Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) Nguyễn Văn Đức (68 tuổi) làng nghề La Xuyên, xã Yên Ninh (Ý Yên) đã có gần nửa thế kỷ gắn bó với nghề điêu khắc gỗ. Một trong những đề tài ông luôn đau đáu trong các sáng tác là hình tượng rồng trong các mảng chạm trổ. NNƯT Nguyễn Văn Đức cho biết: “Trong điêu khắc thời Lý, rồng có thân hình con rắn, với những đường nét đặc sắc mình trơn dài, không có sừng và tai… Sang thời Trần, “Hào khí Đông A” khí phách oai phong lẫy lừng đã ảnh hưởng tới văn học nghệ thuật nên hình tượng rồng thời Trần mang dáng chắc khỏe và hiện thực hơn. Rồng thời Lê sơ có dáng dữ tợn, đầu to, mắt tròn lồi, sừng dài có nhánh, lưng có nhiều vẩy nổi cao và sắc tượng trưng cho uy quyền của giai cấp phong kiến thống trị…”. Khi nắm vững đặc điểm của rồng ở từng thời kỳ, nghệ nhân mới chế tác chính xác ở từng tiểu tiết.